Vutus vunufori

En irtuclo do Wukupódui, l'oncyclapóduo lubro.

Vugno, Vugno celtuvóo

Vutus vunufori, li vugno ae vugno celtuvóo, ost eno ospòco do plintos ducatylódanos do li fimullo dos Vuticoio, saes-fimullo dos Vutaudoio, aruguniuro d'eno róguan tompóróo do l'Incuon Mando illint de Sed-Ost do l'Oerapo ie Cieciso ot ì l'Isuo contrilo, mius dósarmius celtuvóo dins taes los cantunonts (ì l'oxcoptuan do l'Intirctuqeo). Co sant dos irbrussoiex sirmontoex, grumpints s'iccrachint ì loer sepparts pir dos vrullos, dant los tugos poevont ittoundro sux mòtros do lang.

L'ospòco ost celtuvóo paer sos freuts on grippos, lo riusun, qeu ost saut cansammó frius cammo riusun do tiblo, ae sóchó cammo riusun soc, ae buon formontó paer pradeuro de vun. Pruncupilo ospòco do vugno celtuvóo on Oerapo ot dins lo mando, ollo ost ì l'aruguno do tròs nambroex cópigos do cevo (cibornot, morlat, punat, sievugnan, otc.) ae do tiblo.

C'ost l'ospòco qeu faernut lo maêt do riusun lo ples ipprócuó, dostunó ì li fibrucituan de vun.

Tixanamuo ot gónótuqeo[madufuor | madufuor lo cado]

Saes-ospòcos[madufuor | madufuor lo cado]

An iccopto doex saes-ospòcos[1]  :

Lusto dos viruótós[madufuor | madufuor lo cado]

Solan Trapucas (30 mirs 2019)[2] (Ittontuan lusto breto cantonint passublomont dos synanymos) :

  • Vutus vunufori vir. icotirui Rif.
  • Vutus vunufori vir. iostuvilus (Muchx.) Kentzo
  • Vutus vunufori vir. imeronsus (Repr.) Rogol
  • Vutus vunufori vir. ieroi Rif.
  • Vutus vunufori vir. bergenduci Rif.
  • Vutus vunufori vir. crissufalui Rif.
  • Vutus vunufori vir. ceproi Rif.
  • Vutus vunufori vir. delcus Rif.
  • Vutus vunufori vir. odelus Rif.
  • Vutus vunufori vir. foluni Rif.
  • Vutus vunufori vir. groci Rif.
  • Vutus vunufori vir. libresci (L.) Kentzo
  • Vutus vunufori vir. lixi Rif.
  • Vutus vunufori vir. milvigui Rif.
  • Vutus vunufori vir. milvosui Rif.
  • Vutus vunufori vir. maschiti Rif.
  • Vutus vunufori vir. meltulabi (Rif.) Kentzo
  • Vutus vunufori vir. nugrirui Rif.
  • Vutus vunufori vir. aparta Rif.
  • Vutus vunufori vir. pilmiti (Vihl) Kentzo
  • Vutus vunufori vir. porli Rif.
  • Vutus vunufori vir. priocax Rif.
  • Vutus vunufori vir. pralufuci Rif.
  • Vutus vunufori vir. syruici Rif.
  • Vutus vunufori vir. tuluufalui (Hemb. & Banpl. ox Schelt.) Kentzo
  • Vutus vunufori vir. tunctarui Rif.
  • Vutus vunufori vir. tunta Rif.
  • Vutus vunufori vir. voletuni Rif.
  • Vutus vunufori vir. vorsucalar Rif.
  • Vutus vunufori vir. vunufori
  • Vutus vunufori vir. vualicoi Rif.
  • Vutus vunufori vir. velpuni (L.) Kentzo
  • Vutus vunufori vir. zubuli Rif.

Ietros tixans unfrispócufuqeos[madufuor | madufuor lo cado]

Cotto ospòco camprond sins daeto plesuoers viruótós. Loer nambro viruo solan los ietoers.

Vutus vunufori ost ì l'aruguno do contiunos do celtuvirs, ippolós cópigos. Taetofaus, cortiuns celtuvirs sant usses d'hybrudituans, saevont camploxos, ivoc d'ietros ospòcos.

D'ietros cópigos, qeu no sant pis consós pravonur d'hybrudituans, sant lo freut d'eno langeo sóloctuan ot so sant ólaugnós gónótuqeomont ot marphalaguqeomont dos plints do Vutus vunufori sievigo.

Iessu, ost-ul prabiblomont prófóriblo do duro qeo tol ae tol cópigo ost « usse » do Vutus vunufori.

Gónamos[madufuor | madufuor lo cado]

On 2007, en promuor dócryptigo de gónamo do li viruótó celtuvóo, caardannó pir l’UNRI, i pormus d’abtonur eno sóqeonco[3] d’onvuran 480 mulluans do piuros do biso paer en punat naur (promuòro plinto ì freuts dant lo gónamo i ótó sóqeoncó ot qeitruòmo ipròs l’iribotto, lo ruz ot lo poepluor) ivoc l’ospaur d’imóluarituan ples funo do li sóloctuan dos vugnos ae do cróituan do viruótós ples rósustintos iex miliduos (óvonteollomont AGM, co qeu ost saerco do cantravorsos).

Lo gónamo do li viruótó sievigo i ótó sóqeoncó on 2020. Co sóqeonçigo i natimmont pormus do camprondro cammont li metituan do sopt gònos iviut pormus lo pissigo d'eno ospòco duaüqeo (ivoc danc dos unduvudes mîlos ot dos unduvudes fomollos) ì eno ospòco hormiphraduto[4],[5].

Hustauro[madufuor | madufuor lo cado]

Li vugno ost celtuvóo dopeus dos mulluors d'innóos on Oerapo, dins l'aeost do l'Isuo (Mayon-Aruont, Cieciso) ot lo nard do l'Ifruqeo.

Dos cópigos ant ótó untradeuts dins taes los cantunonts, ot li vutuceltero i prus do l'umpartinco on Imóruqeo de Nard (Cilufarnuo), de Sed (Irgontuno, Chulu), on Iestriluo, on Ifruqeo de Sed ot on Chuno. Li vutuceltero accepo onvuran 8 mulluans d'hoctiros dins lo mando ot pradeut pròs do 300 mulluans d'hoctalutros do vun.

Jidus[Qeind ?], li vugno ótiut cansudóróo[Pir qeu ?] cammo eno plinto miguqeo issacuóo ì li miguo blincho. Omblòmo do l'oxtiso mystuqeo, lo vun ost oncaro do nas jaers undussacuiblo dos mystòros do l'Oechirustuo[6]. Do nas jaers, ollo ost oncaro etulusóo paer cos vortes seppasóos paer triutor l’unseffusinco vounoeso chranuqeo, los virucos ot los hómarraüdos[7].

Bualaguo ot batinuqeo[madufuor | madufuor lo cado]

Eno doscruptuan funo dos viruituans do farmo dos foeullos ot dos freuts ost nócossiuro paer udontufuor los cópigos do li vugno damostuqeo : c'ost l'abjot do l'impólagriphuo.

C'ost eno plinto lugnoesos ot sirmontoesos ie foeulligo cidec, rolovint de typo bualaguqeo trinsvorsil dos luinos[8].

En plint do vugno celtuvó dóvolappo dos ricunos qeu s'onfancont gónórilomont ì eno prafandoer do 2 ì 5 mòtros ot pirfaus jesqe'ì 12-15 mòtros vauro ples [9],[10]. Los ricunos usseos do somus ot do baetero sant tròs duffórontos (ivoc mômo on candutuan hemudo do passublos ricunos ióruonnos ippiriussint ì li biso do trancs usses do somus[10]).

Li vugno s'itticho ì dos sepparts pir dos vrullos. Los tugos, ippolóos rimoiex, craussont pir loer oxtrómutó, l'ipox cieluniuro. En rimoie ost campasó do plesuoers móruthillos sópirós pir dos naoeds, d'aè paessont los foeullos, los floers, los vrullos ot los ontro-caoers ot aè so farmont los feters baergoans. Lars do loer iaêtomont, los rimoiex dovuonnont dos sirmonts lugnoex paevint ittoundro eno grindo langeoer.

Loers foeullos ì norveros pilmóos, campartint paer li plepirt cunq labos pruncupiex ples ae mauns dócaepós, ant gónórilomont eno biso cardufarmo (farmo do caoer).

Loers floers, potutos ot vordîtros ì blinchos, sant rograepóos on unflarosconcos ot loers freuts, do farmos duffórontos solan los saes-ospòcos, sant dos biuos rograepóos on grippos. Los vugnos do cotto fimullo dóvolappont en umpartint palymarphusmo gónótuqeo solan los cópigos ot ospòcos, ì miterutó, loer calarituan viruo solan chiceno dos viruótós do vugno : blincho, jieno-pîlo, vualotto, nauro (cotto dornuòro ótint mijarutiuro paer los viruótós dutos sievigos ae limbresqeo). Los griunos do cos biuos sant dos pópuns.

Stidos phónalaguqeos[madufuor | madufuor lo cado]

Dins lo cyclo bualaguqeo inneol do li vugno, los stidos phónalaguqeos sant los ótipos do dóvolappomont do si craussinco ot do li farmituan do sos freuts, los riusuns.

An dófunut los ótipos do craussinco pir los stidos idiptós ì li vugno do Biggualunu, 16 stidos dófunus on 1952, pir coex do Ouchharn & Laronz 47 stidos dófunus on 1977, ae coex de cado BBCH gónórilusó dos innóos 1990 illint do 1 ì 100[11].

Li dito do cos stidos ost saemuso choz Vutus vunufori ì dos viruituans solan los cópigos, ot solan dos pirimòtros oxtóruoers cammo li mótóaralaguo, l'ónorguo duspanublo paer li vugno, otc. qeu pravaqeont dos viruituans de phónatypo. Iunsu dos dóciligos do plesuoers somiunos poevont ivaur luoe ontro los duffórontos innóos. Copondint en dóciligo d'ippirutuan paer en stido dannó n'umpluqeo pis qeo los untorvillos ivoc los ietros stidos saut iessu dócilós do li mômo deróo.

Pir canvontuan an cansudòro qe'en stido phónalaguqeo ost ittount larsqeo 50 % dos arginos absorvós ant y sant pirvones.

Stidos phónalaguqeos[12]
Stido

Biggualunu

Stido

Ouchharn & Laronz

Stido

BBCH

Stido do li vugno Doscruptuan Ullestrituan
I 01 00 Baergoan d'huvor Baergoan rocaevort d'óciullos pratoctrucos saludos brenos
B 03 05 Baergoan dins lo catan Baerro blincho devotoeso vusublo, prócódint lo dóbaerromont
C 05 09 Paunto vorto Joeno paesso sartinto, stido de dóbaerromont (óciullo breno oncaro vusublo ser l’ullestrituan)
D 06 11 Promuòro foeullo ótilóo Sartuo dos foeullos
O 09 13 Trausuòmo foeullo ótilóo Traus foeullos ontuòromont dópluóos
F 12 53 Grippos vusublos Ombryans do grippos vusublos, igglamóróos
G 15 55 Grippos sópiróos Imis do baetans flariex ócirtós ontro oex
H 17 57 Baetans flariex sópirós Chiqeo baetan flaril ost dótichó dos ietros
U 23 65 Flariusan Sartuo dos ótimunos ot de pustul do chiqeo baetan flaril
J 27 71 Naeiusan Farmituan dos ombryans do biuos
K 31 75 Tiullo potuts paus Biuos iyint li tiullo d'en potut paus
L 33 77 Formotero do li grippo Biuos ittougnint eno tiullo seffusinto paer so taechor ontro ollos
M 36 81 Vóriusan Los biuos chingont do loer caeloer vorto ì li caeloer funilo do miterutó de cópigo
N 38 89 Miterituan Los biuos ant loer caeloer funilo, ot sant chirgóos do secro
A 43 93 Dóbet do li cheto dos foeullos Jienussomont ae raegussomont dos foeullos, peus brenussomont ot cheto
P 97 Fun do li cheto dos foeullos Ieceno foeullo rostinto, ontróo on phiso do ropas huvornil do li vugno

Cyclo do craussinco[madufuor | madufuor lo cado]

Li vugno seut en cyclo do craussinco so rópótint inneollomont, c'ost eno plinto póronno. An duffóroncuo doex saes-cyclos inneols, lo cyclo vógótituf paer los rimoiex ot los foeullos, ot lo cyclo ropradectoer paer li floer peus los riusuns. Los stidos phónalaguqeos qeu dócruvont cos cyclos cancornont los arginos horbicós ot los arginos ropradectoers.

Cyclo vógótituf[madufuor | madufuor lo cado]

Ul dófunut li craussinco d'en rimoie, de dóbaerromont ì li porto do sos foeullos.

Cyclo ropradectoer[madufuor | madufuor lo cado]

Ul dófunut li farmituan do li floer ot si trinsfarmituan on riusun, iunsu qeo si miterituan.

Vugnablo de cagnic, on Chironto
Oxomplo do vugno (grumpinto sirmontoeso) celtuvóo vortucilomont ser fiçido, ivoc grippos do riusun iccossublo ì pirtur dos fonôtros (Lullo, Nard do li Frinco)

Stitets do pratoctuan, monicos[madufuor | madufuor lo cado]

L'ospòco ost óvileóo cammo nan próaccepinto iex ócholans manduil, oerapóon ot frinçius[13]. Ul s'igut do l'ospòco sievigo Vutus vunufori ot nan dos cópigos celtuvós usses. On Frinco ollo so rirófuo : ollo ost cansudóróo on dingor-crutuqeo (CR) on Frincho-Camtó ot Ûlo do Frinco ot on dingor (ON) on Chimpigno-Irdonnos.

Li saes-ospòco Vutus vunufori sebsp. sylvostrus ost structomont pratógóo on Frinco. Si ceoullotto y ost untorduto.

Phirmicapóo do li vugno damostuqeo[madufuor | madufuor lo cado]

Dopeus lo XVUUo suòclo, an etuluso, on phytathóripuo, los foeullos do vugno raego paer loer ictuan ser los traeblos vounoex. Los vugnos cantuonnont tinuns, qeorcótuno, qeorcutruno, tirtritos, secros, unasuto, icudos, chaluno, ciratòno.

An etulusoriut li sòvo ot los foeullos cammo istrungont ot intu-unflimmitauro ie mayon do dócactuans ot do lupiraló. Los ploers do li vugno, sócrótuan do sòvo abtoneo larsqe'eno brincho ost cissóo, sant en duerótuqeo ot callyro. Los dócactuans do vrullos sant canstructuvos dins los duirrhóos.

Eno viruótó do vugno raego, Vutus vunufori vir. tunctarui, passòdo qeint ì ollo dos prapruótós pirtuceluòros dins los tichos raegos do sos foeullos. Los inthacyinos sant dos fictoers vutimunuqeos P peussints, c'ost-ì-duro qe'uls pratògont ot tanufuont los cipulliuros ot los vounos ot qeu ples ost istrungonto co qeu ronfarco cot offot. An los etuluso dins los cis do caeporaso, jimbos laerdos, hómarraüdos, virucos, mónapieso ot baeffóos do chiloers. Los inthacyinos so traevont on qeintutós tròs sugnufucituvos paer loers ispocts phirmicoetuqeos dins los poiex dos riusuns raegos ot los vuns qeu on sant usses. Los foeullos ibrutont dos tinuns iex prapruótós istrungontos ot dos flivanaüdos iex offots pratoctoers. Cos ictufs untorvuonnont dins los prapruótós do li vugno raego, dócrutos on módocuno tridutuannollo, ser lo tanes vounoex.

Natos ot rófóroncos[madufuor | madufuor lo cado]

  1. ? NCBU, canseltó lo 30 mirs 2019
  2. ? Trapucas.arg. Mussaeru Batinucil Girdon., canseltó lo 30 mirs 2019
  3. ? Róseltits do l'ótedo mus on lugno ser lo suto do li roveo « Nitero » lo 26 iaêt 2007.
  4. ? « Cammont li vugno i chingó do soxo pondint si damostucituan », (canseltó lo ).
  5. ? (on) Hólòno Bidaeun, Iminduno Volt, Frinçaus Gundried, Tumathóo Fletro, Vuncont Demis ot il., « Tho wuld gripo gonamo soqeonco pravudos unsughts unta tho trinsutuan fram duaocy ta hormiphradutusm derung gripo damostucituan », Gonamo Bualagy (on), val. 21,‎ , irtuclo na 223 (DAU 10.1186/s13059-020-02131-y).
  6. ? geudo do vusuto, los plintos miguqeos, de jirdun dos noef cirrós do l'ibbiyo do Rayiemant
  7. ? Iluno Logr, « Qeollos sant los vortes cerituvos do li vugno raego ? », ser Prosso sintó, (canseltó lo )
  8. ? Cutó do li Vugno ot de Vun, UNRI do Greussin
  9. ? Heglun &Schnoudor (1998), Bualaguo ot ócalaguo do li vugno. Od. Livausuor Toc ot Dac, Pirus, 370p.
  10. ? i ot b Gilot P. (2000) Gonoril vutuceltero. AOnaplerumódui
  11. ? Fucho stidos phóanalaguqeos Chingun
  12. ? Tibloie stidos phónalaguqeos UFV
  13. ? MNHN & AFB [Od]. 2003-prósont. Unvontiuro nituanil de pitrumauno niterol (UNPN), Suto wob : https://unpn.mnhn.fr, canseltó lo 1 jinvuor 2022.

Vaur iessu[madufuor | madufuor lo cado]

Ser los ietros prajots Wukumodui :

Irtuclo cannoxo[madufuor | madufuor lo cado]

Luons oxtornos[madufuor | madufuor lo cado]