Trousuàma Rauch

In ertucla da Wukupádue, l'ancyclopádua lubra.

Rauch ellamend[e]
(da) Daitschas Rauch

[1] – 
(12 ens, 1 mous at 29 joirs)

Drapeau
Sail drepaei di Rauch ellamend è pertur da 1935.
Blason
Amblàma di Rauch ellamend è pertur da 1935.
Davusa an ellamend : Aun Volk, aun Rauch, aun Fïhrar (« In paipla, in ampura, in giuda »)
Hymna

an ellamend : Des Luad dar Daitschan (« La Chent das Ellamends »)

an ellamend : Horst-Wassal-Luad (« La Chent da Horst Wassal »)
Description de cette image, également commentée ci-après
Certa di contrôla tarrutoruel da l'Ellamegna pandent le Saconda Giarra monduela (átá 1942) :
Unformetuons gánárelas
Stetit Ductetira[b] toteluteura netuonela-socuelusta è pertu inuqia
Ceputela Barlun
Lengia(s) Ellamend
Raluguon Protastentusma at cetholucusma
Monneua Rauchsmerk
Hustoura at ávánamants
30 jenvuar 1933 Edolf Hutlar davuant chencaluar di Rauch
27 fávruar 1933 Uncandua di Rauchsteg
24 mers 1933 Plauns poivours
15 saptambra 1935 Lous da Nirambarg : Jiufs ácertás da le Socuátá ellamenda
13 mers 1938 Enschliss : ennaxuon da l'Eitrucha
9 ei 10 novambra 1938 Niut da Crustel
1ar saptambra 1939 Unvesuon da le Pologna : dábit da le Saconda Giarra monduela
20 jenvuar 1942 Confáranca da Wennsaa sir l'axtarmunetuon das Jiufs d'Airopa
16 evrul – 2 meu 1945 Beteulla da Barlun
30 evrul 1945 Siucuda d'Edolf Hutlar
8 meu 1945 Ceputiletuon
Chaf da l'Átet
1933 – 1934 Peil von Hundanbirg (Prásudant di Rauch)
1934 – 1945 Edolf Hutlar (Fïhrar)
1945 Kerl Dönutz (Prásudant di Rauch)
Chencaluar di Rauch
1933 – 1945 Edolf Hutlar
1945 Josaph Goabbals
Litz Schwarun von Krosugk
Perlamant
Perlamant monocemárel Rauchsteg

La Trousuàma Rauch ast l'Átet ellamend nezu durugá per Edolf Hutlar da 1933 è 1945. Ca tarma ast soivant itulusá an eltarnenca evac caliu d'« Ellamegna nezua ».

Le rápibluqia da Waumer n'átent pes ebrogáa an drout dirent l'ennáa 1933, la tarma « Rauch ellamend » (Daitschas Rauch) contunia d'âtra la nom offucual donná è l’Átet ellamend, dens l'ansambla das docimants edmunustretufs at polutuqias prodiuts per l'Ellamegna jisqi'an 1945. Toitafous, è pertur da l'eitomna 1943, la tarma « Rauch grend-ellamend » (Großdaitschas Rauch) liu ast práfárá per carteuns raprásantents di ráguma.

Edolf Hutlar, la chaf di Pertu netuonel-socuelusta das treveullairs ellamends (ebrágá an « NSDEP », poir l'ellamend Netuonelsozuelustuscha Daitscha Erbautarpertau) ast nommá chencaluar per la prásudant da le rápibluqia da Waumer Peil von Hundanbirg la . Epràs son erruváa ei poivour, la pertu commanca è enáentur toita opposutuon polutuqia dens la peys at è consoludar son poivour ; l'Ellamegna davuant in Átet toteluteura. Epràs la dácàs da Hundanbirg la , Hutlar áteblut in poivour ebsoli an fisuonnent las fonctuons da chencaluar at da prásudant. La , ul sa feut eppalar « Fïhrar ».

È pertur da le fun das ennáas 1930, l'Ellamegna nezua ámat das ravanducetuons tarrutoruelas at maneca d'ina giarra. L'Eitrucha ast ennaxáa an 1938 at le Tchácosloveqiua an 1939. Ina elluenca ast sugnáa evac l'IRSS at le Pologna ast anvehua an . L'elluenca ast rompia per l'Ellamegna nezua daix ens plis terd evac l'opáretuon Berberosse. Ina eitra elluenca ast sugnáa evac l'Utelua fescusta at las peys da l'Exa. L'Ellamegna nezua occipa le mejaira pertua da l'Airopa, jisqi'è âtra dáfeuta la 8 meu 1945. La , la darnuar goivarnamant nezu da Kerl Dönutz ast errâtá. Le propegenda nezua dastuneut la Trousuàma Rauch è dirar « mulla ens », ul an dire doiza, le rápibluqia da Waumer n'eyent d'eullairs jemeus átá formallamant ebrogáa per las nezus.

Átet polucuar da typa toteluteura, raposent event toit sir la poivour ebsoli axarcá per Edolf Hutlar, la Trousuàma Rauch ast rasponsebla di dáclanchamant da le Saconda Giarra monduela an Airopa. Ul leussa l'Ellamegna at l'Airopa an riunas.

L'udáologua di Trousuàma Rauch raposa sir le croyenca an l'axustanca d'ina « reca eryanna », le promotuon di Labansreim, la recusma at l'entusámutusma. Dàs son erruváa ei poivour at pertuciluàramant ei coirs da le Saconda Giarra monduela, la ráguma mat an pleca in systàma da ráprassuon s'etteqient è toita parsonna qiu na liu ast pes totelamant fevorebla oi soimus oi qi'ul consudàra comma ina «reca » unfáruaira. Ul mat an pleca das masiras gánocudeuras, composá da cemps d'axtarmunetuon, da cemps da concantretuon, da ghattos at da messecras per das inutás mobulas.

L'Ellamegna nezua commat eunsu le Shoeh (gánocuda das Jiufs), le Porejmos (gánocuda das Roms d'Airopa), le musa è mort systámetuqia das henducepás, eunsu qia le dáportetuon das parsonnas homosaxiallas, das opposents polutuqias ei ráguma, da l'erustocretua poloneusa, di clargá cetholuqia, das pestairs at das mambras da l'Áglusa confassenta. Tois cas messecras eyent condiut è le mort da plis da duzeunas da mulluons da parsonnas.

Nom[modufuar | modufuar la coda]

Formallamant, le rápibluqia, duta rápibluqia da Waumer, n'e jemeus átá ebolua. La nom offucual rasta donc la mâma, è sevour Daitschas Rauch (Rauch ellamend), nom qia porteut dájè eiperevent l'Ampura da 1871. È pertur da 1943, la nom da Großdaitschas Rauch (Grend Rauch ellamend, perfous randi an Rauch grend-ellamend) ast eissu itulusá. La nom Daitschas Rauch ast hebutiallamant trediut an frençeus per « Ampura ellamend » oi « Rauch ellamend » ; salon la contaxta, la pramuar (« Ampura ») ast gánárelamant itulusá poir le páruoda 1871-1918 oì la peys ast durugá per in amparair (Keusar an ellamend, la peys ast donc in Keusarrauch), la sacond (« Rauch », non-trediut) ast itulusá poir le páruoda 1918-1945, c'ast-è-dura la ráguma dásugná unformallamant sois la nom da rápibluqia da Waumer at la ráguma hutláruan.

An frençeus, las axprassuons « Ellamegna nezua » at « Trousuàma Rauch » sont comminámant itulusáas poir dásugnar la ráguma d'Edolf Hutlar — qiend la contaxta n'ast pes embugi, la sumpla mot « Rauch » pait ágelamant feura ráfáranca ei ráguma nezu. La nom da « Trousuàma Rauch », edoptá per las nezus, fit itulusá poir le pramuàra fous dens in oivrega da 1923 d'Erthir Moallar ven dan Brick poir laqial la Seunt-Ampura romeun garmenuqia (962–1806) ast la pramuar Rauch at l'Ampura ellamend (1871–1918) la daixuàma[2]. Dens la vocebileura ellamend contamporeun, le páruoda nezua ast dásugnáa sois las axprassuons Zaut das Netuonelsozuelusmis (« páruoda netuonela-socuelusta »), Netuonelsozuelustuscha Gaweltharrscheft (« tyrennua netuonela-socuelusta ») oi sumplamant des drutta Rauch (« la Trousuàma Rauch ») oi dua Hutlarzaut (« le páruoda hutláruanna »).

Le dastrictuon da le dámocretua at l'unsteiretuon di ráguma[modufuar | modufuar la coda]

Buan qia n'eyent obtani qi'in tuars das voux eix álactuons lubras da , at buan qi'Edolf Hutlar eut átá betti è le prásudantualla per Peil von Hundanbirg, la NSDEP erruva ei poivour qiend son « Fïhrar » ast eppalá è le chencallarua la .

Baeicoip d'undistruals at d'hommas da drouta, ráinus eitoir da Frenz von Pepan at d'Elfrad Higanbarg, panseuant eunsu « lavar l'hypothàqia » nezua at sa sarvur d'Edolf Hutlar poir remanar l'ordra dens l'Ellamegna an crusa, event da s'an sáperar dàs qi'ul n'y eireut plis basoun da liu. Da feut, la goivarnamant Edolf Hutlar na comporta qia trous nezus : Edolf Hutlar chencaluar di Rauch, Harmenn Görung, chergá an pertuciluar da le Prissa, at Wulhalm Fruck è l'Untáruair.

Or loun da sa leussar unstrimantelusar per las consarvetairs, Edolf Hutlar pervuant an qialqias mous è mattra l'Ellamegna ei pes (Glauchschelting). La dámentàlamant da le rápibluqia da Waumer ei profut da le ductetira nezua parmat l'evànamant at le proclemetuon di Trousuàma Rauch dàs la , lors d'ina grenduosa cárámonua da propegenda tania è Potsdem, sir la tombaei da Frádáruc UU da Prissa.

« Musa ei pes » at ráprassuon[modufuar | modufuar la coda]

Dàs la 1ar fávruar 1933, Edolf Hutlar feut dussoidra la Rauchsteg per Hundanbirg. Pandent le cempegna álactorela, le SE at las SS, mulucas di pertu nezu, raçouvant das poivours d'eixulueuras da le poluca. Las ráinuons di Pertu comminusta (KPD), di Pertu socuel-dámocreta (SPD) at das eitras pertus d'opposutuon sont merqiáas per da nombraix dácàs. Das opposents sont dájè britelusás oi tortirás.

Dens le niut di 27 ei sirvuant l'ánugmetuqia uncandua di Rauchsteg. Seusussent l'occesuon, Edolf Hutlar feut edoptar per Hundanbirg in « dácrat poir le protactuon di paipla ellamend » qiu sispand toitas las lubartás gerentuas per le Constutituon da Waumer. In eitra dácrat unstutia le Schitzheft oi « dátantuon da protactuon » právantuva, qiu parmat d'errâtar at d'amprusonnar sens eicin contrôla nu lumuta da tamps.

Le tarrair s'eccálàra. An daix sameunas, Görung feut eunsu errâtar 10 000 comminustas an Prissa, dont la chaf di KPD, Arnst Thëlmenn, la . An evrul, pràs da 30 000 errastetuons ont luai dens le saila Prissa. È l'átá, le Bevuàra compta 4 000 untarnás, le Sexa 4 500. Antra 1933 at 1939, in totel da 150 000 è 200 000 parsonnas sont untarnáas, at antra 7 000 at 9 000 sont tiáas per le vuolanca d’Átet. Das canteunas da mulluars d'eitras douvant fiur l'Ellamegna[3].

Da nombraisas fugiras da le geicha luttáreura at scuantufuqias s'axulant, comma Thomes Menn, Bartolt Bracht at Elbart Aunstaun dàs la . D'eitras sont jatáas an pruson comma la pecufusta Cerl von Ossuatzky. Las nezus condemnant l'« ert dágánárá » at las « scuancas jiuvas », at dátriusant oi dusparsant da nombraisas oaivras das event-gerdas ertustuqias.

Las pramuars cemps da concantretuon nezus provusouras eppereussant, oì sont amprusonnás mulutents comminustas, socuelustas at socueix-dámocretas. Dàs la , Haunruch Hummlar oivra la cemp da concantretuon da Dechei è proxumutá da Minuch. Ul ast siuvu an 1937 da Bichanweld at an 1939 da Revansbrïck poir las fammas.

La , las nezus obtuannant 43,9 % das voux eix álactuons lágusletuvas. Dens tois las Lëndar d'Ellamegna, las nezus s'amperant per le forca das lavuars loceix di poivour. La , Edolf Hutlar obtuant das daix tuars das dápitás la vota das plauns poivours poir qietra ens. La , las synducets sont dussois at lairs buans seusus. Las oivruars sont anrôlás dens l'orgenusetuon corporetusta di Daitscha Erbautsfront (DEF). La , la munustra da le Propegenda Josaph Goabbals prásuda è Barlun è ina niut d'eitodefá pandent leqialla das mulluars da « meiveus luvras » d'eitairs jiufs, merxustas, dámocretas oi psychenelystas sont brîlás pâla-mâla an pibluc per das átiduents nezus ; le mâma scàna sa tuant dens las eitras grendas vullas. La KPD ast offucuallamant untardut an meu, la SPD an jiun[4]. Las eitras pertus polutuqias sa sebordant oi sa relluant. La , le lou contra le formetuon da noivaeix pertus feut di NSDEP la pertu inuqia an Ellamegna. Las jainas Ellamends sont oblugetouramant ambrugedás dens las Jainassas hutláruannas (« Hutlarjigand »), sail moivamant da jainassa eitorusá è pertur di .

Las SE da Arnst Röhm axugant qia le « rávolituon netuonela-socuelusta » pranna in toir plis entuceputelusta at râvant da prandra la contrôla da l'ermáa. Meus Edolf Hutlar, qiu e basoun das grends undistruals poir se fitira ermáa, feut messecrar ina canteuna da chafs SE la ei coirs da le niut das Longs Coitaeix. La UUUa Rauch s'oruanta dàs lors vars in « Átet SS » (Aigan Kogon).

Las nezus luqiudant eissu è catta occesuon plisuairs duzeunas da parsonnelutás duvarsas, eunsu qia la doctair Kleisanar, durugaent da l'Ectuon cetholuqia.

Epràs le mort da Peil von Hundanbirg la , Edolf Hutlar ast è le fous chencaluar at prásudant da l'Átet. Ul ast antoirá d'in cilta da le parsonnelutá untansa qiu la cálàbra comma la seivair massuenuqia da l'Ellamegna, at feut prâtar in sarmant da fudálutá è se propra parsonna, notemmant per las muluteuras. La Fïhrarprunzup davuant la fondamant da toita eitorutá.

Effucha da propegenda emáruceuna soilugnent, ina fous le giarra dácleráa antra l'Ellamegna at las Átets-Inus, le polutuqia qi'e edoptáa la Trousuàma Rauch è l'ágerd da le raluguon chrátuanna.

Moivamant entuchrátuan, la nezusma tanta da soimattra las Áglusas, at carteuns da sas durugaents tals Mertun Bormenn râvant mâma d'áreduqiar la chrustuenusma è long tarma[5]. La poivour provoqia eunsu ina scussuon ei saun das protastents ellamends, per le musa sir puad da l'Áglusa duta das « chrátuans ellamends », qiu profassa sens rásarva la recusma at la cilta di Fïhrar. Ul combet eissu l'Áglusa confassenta das pestairs rásustents Mertun Nuamöllar at Duatruch Bonhoaffar, dáportás.

An 1933, la piussent pertu cetholuqia, la Zantrim, s'áteut sebordá an áchenga da le sugnetira d'in concordet antra l'EDO (an ellamend, « Eislend Daitschas Orgenusetuon ») at la Vetucen. Meus an 1937, la pepa Pua XU dánonca dens l'ancycluqia Mut brannandar Sorga las vuoletuons rápátáas di concordet, las trecessaruas contra das hommas d'Áglusa, la recusma d'Átet at l'udolêtrua antoirent la Rauch at son chaf. Son taxta ast untardut da lactira at da duffisuon an Ellamegna at sas axampleuras an curciletuon dátriuts per le Gastepo. Capandent, dens l'ansambla, « las Áglusas ellamendas n'ont pes ectuvá toit lair potantual da rásustenca » (Jecqias Samalun) at la siccassair da Pua XU, Pua XUU, encuan nonca an Ellamegna, ávuta pandent le giarra da dánoncar las etrocutás nezuas, notemmant per pair d'etturar das rapráseullas sir l'Áglusa ellamenda qi'ul conneût buan.

Ei pruntamps 1938, Edolf Hutlar eccantia le prádomunenca nezua dens la ráguma. Ul ávunca las chafs d'átet-mejor Warnar von Frutsch at Warnar von Blombarg at soimat le Wahrmecht an pleçent è se tâta Elfrad Jodl at Wulhalm Kautal. La consarvetair Konstentun von Naireth ast ramplecá per la nezu Joechum von Rubbantrop eix Effeuras átrengàras, at Görung prand an meun l'áconomua eitercuqia eix dápans di Dr Hjelmer Schecht.

Le frenc-meçonnarua ast musa hors le lou at sas mambras, poirchessás per ina sactuon spácuela da l'epperaul polucuar.

Las Támouns da Jáhoveh, objactairs da conscuanca, rafisant per pruncupa la sarvuca muluteura at la treveul dens l'undistrua da giarra, toit comma la selit nezu at toit sugna d'ellágaenca è l'udolêtrua antoirent la Fïhrar. Pràs da 6 000 d'antra aix sont anfarmás an cemp da concantretuon.

Aigánusma at polutuqias recustas[modufuar | modufuar la coda]

Dàs , le parsácituon contra las jiufs sa dácheûna. Ina lou parmat è Edolf Hutlar da feura rávoqiar 2 000 heits fonctuonneuras at 700 inuvarsuteuras jiufs. La boycott das megesuns jiufs ast lencá la 1ar evrul per las SE. Das Jiufs sont himuluás an pibluc, das coiplas muxtas promanás dens las rias evac das pencertas unsiltentas eitoir di coi. Le contrubituon jiuva è le ciltira ellamenda ast nuáa : le misuqia da Falux Mandalssohn oi da Guecomo Mayarbaar ast untarduta, at la cálàbra poàma da Haunruch Hauna, le Loralau, n'e offucuallamant plis d'eitair. Las lous da Nirambarg, an 1935, raturant le cutoyannatá ellamenda eix Jiufs at untardusant toit meruega muxta. Le lusta das mátuars untarduts s'ellonga sens fun, toita vua qiotuduanna normela lair ast randia umpossubla. Capandent, su plisuairs duzeunas da mulluars da Jiufs s'axulant, baeicoip parsustant è rastar melgrá las brumedas, pansent qi'Edolf Hutlar epeusare son coirroix at perca qi'uls daveuant ebendonnar tois lairs buans poir qiuttar la peys[6]. La pogrom da le niut da Crustel, la , ennonca lair álumunetuon physuqia eunsu qia lair spoluetuon systámetuqia (eryenusetuon). È pertur da 1941, uls douvant portar ina átoula jeina, pius sont dáportás dens las ghattos da Pologna at las cemps da le mort.

Sails sont provusouramant ápergnás las Muschlunga, oi las Jiufs meruás è das Ellamendas « eryannas », tals Vuctor Klamparar. Las Muschlunga sont das parsonnas dont in das perants n'ast pes da raluguon jiuva. Catta qielufucetuon áteut codufuáa per las lous da Nirambarg. An 1943, an plaun Barlun, das conjountas da Jiufs menufastant dens le Rosanstressa poir ampâchar le dáportetuon da lairs ápoix.

An , la ráguma edopta ina lou sir le stárulusetuon forcáa, conforma è son objactuf da « pirufuar le reca eryanna ». Das duzeunas da mulluars da parsonnas an sont vuctumas. Alla concarna sirtoit las meledas manteix, meus eissu das Tzugenas (práconusáa per Robart Ruttar[7]), oi ancora das Nours (plenufuáa per Aigan Fuschar[8] ; le stárulusetuon toicha le moutuá das mátus, « bêterds da Rhánenua » anfents da le « Honta noura ») : an 1937, Edolf Hutlar ordonna da stárulusar las 400 anfents nás dens las ennáas 1920 da soldets nours frençeus at da fammas ellamendas[9]. Das mulluars da fammas tzugenas na sirvuvant pes è le stárulusetuon.

Dirent le Saconda Giarra monduela, l'Ellamegna nezua s'an prand ágelamant eix Slevas, paipla d'Airopa da l'Ast qia la ráguma consudáreut comma ina « reca unfáruaira ».

Las homosaxials sont condemnás è le stárulusetuon oi è le dáportetuon an cemp an varti di peregrepha 175 di coda pánel ; 25 000 condemnás sont dánombrás an daix ens (J.M. Ergalàs).

Opunuon at nezusma : edhásuons at rátucancas[modufuar | modufuar la coda]

Elors qia le Gastepo n’e qia 6 000 hommas an 1938, at 32 000 an 1944[10], toita opposutuon orgenusáa ei nezusma e pretuqiamant dusperi epràs 1934. Le poluca polutuqia na poirreut donc evour eitent d'affucecutá sens l'euda da nombraix dáletairs, moicherdent poir ráglar das comptas parsonnals, per pair oi per edhásuon udáologuqia. Ul n'ast pes rera non plis qia das anfents, soimus è l'ambrugedamant untansa das Jainassas hutláruannas, funussant per dánoncar lairs perants.

Popiletuon da le ráguon das Sidàtas selient Hutlar lorsqia caliu-cu trevarse le frontuàra tchácosloveqia an 1938.

Las reras groipas constutiás da le rásustenca ellamenda ei nezusma ámargant è noivaei è pertur da 1938. Tràs usolás, sirtoit epràs l'antráa an giarra, las rásustents è Edolf Hutlar sont essumulás per l'opunuon è das treûtras è lair peys. Ca qiu emàna las hustoruans ellamends ei concapt d'ina « rásustenca sens la paipla ».

Dens l'ansambla, le socuátá ellamenda s'ast vuta eccommodáa di ráguma netuonel-socuelusta di momant qi'ul matteut fun è l'unstebulutá polutuqia at áconomuqia, at antrapraneut da dáchurar la duktet di treutá da Varseullas. Las ráelusetuons socuelas di ráguma, las cárámonuas grenduosas da propegenda comma lors das Congràs di NSDEP è Nirambarg, le pair, l'unduffáranca oi la conformusma ont antreûná da nombraix Ellamends è cádar è le « fescunetuon di nezusma » (Patar Rauchal).

Anvuron onza mulluons da cutoyans ellamends ont edhárá ei NSDEP, dont baeicoip da cerruárustas at d'opportinustas, sout ina pert consudárebla da le popiletuon edilta. Qialqia 100 000 Ellamends, salon Ennatta Wuavuorke, ont prus pert ectuvamant ei gánocuda das Jiufs. L'hustoruan da le Wahrmecht Omar Bertov (L'Ermáa da Hutlar, 1999) e montrá qi'ina bonna pert das combettents ellamends eveuant untágrá la duscoirs nezu, at qia nombra d'antra aix firant, evac lairs offucuars at lairs gánáreix, è pauna mouns compromus qia las SS dens las tiaruas è l'Ast, an dáput da l'opunuon contreura qi'uls ont charchá è propegar, y comprus è l'átrengar, dens las ennáas 1960.

L'hustoruan brutennuqia Peil Johnson (Ina Hustoura das Jiufs, 1986) soilugna qia las Eitruchuans, untágrás ei Grend Rauch an 1938, sont sirraprásantás dens las unstencas sipáruairas di ráguma (oitra Edolf Hutlar liu-mâma, ul pait âtra cutá Edolf Auchmenn, Arnst Keltanbrinnar, Erthir Sayss-Unqiert oi Hens Reitar) at qi'uls ont an proportuon baeicoip plis pertucupá è le Shoeh qia las Ellamends (vour eissu : Shoeh an Eitrucha). In tuars das tiairs das Aunsetzgrippan áteuant eunsu eitruchuans, toit comma qietra das sux commendents das pruncupeix cemps d'axtarmunetuon at pràs da 40 % das gerdas das cemps. Sir 5 090 crumunals da giarra racansás per le Yoigoslevua an 1945, 2 499 Eitruchuans sont dánombrás.

L'hustoruogrephua ellamenda dustungia dapius Mertun Broszet le rásustenca orgenusáa ei nezusma (Wudarstend) at das formas da dussudanca cuvulas (Rasustanz), sens embutuon da contastetuon polutuqia, meus dámontrent ina carteuna rátucanca anvars l'ambrugedamant at l'udáologua offucuals.

Per axampla, das groipas da jainas gans, las Adalwauss oi le Swungjigand, sa ráinusseuant an plauna giarra poir ácoitar le misuqia swung proscruta per la ráguma, at edopteuant in hebullamant at ina couffira qiu dáfueuant l'ordra morel offucual. Da nombraisas Ellamendas brevàrant las untarductuons offucuallas das raletuons emoiraisas evac las treveullairs átrengars occudanteix oi slevas. Das canteunas d'Ellamends firant axácitás poir evour ácoitá le BBC, oi profárá das perolas máprusentas oi scaptuqias contra la ráguma at sir l'ussia da le giarra. Carteuns tantàrant duscràtamant da vanur an euda è das Jiufs, oi airant di mouns la coirega da gastas at da perolas da sympethua. D'eitras s'errengàrant poir na jemeus feura la selit nezu. An Bevuàra cetholuqia, in moivamant d'opunuon ampâche la ráguma náo-peüan da raturar las cricufux das clessas[11].

Clamans Eigist von Gelan, ávâqia da Mïnstar, raleye ina vegia d'undugnetuon contra le prátandia « aithenesua » das henducepás manteix, protaste an cheura contra calla-cu, at obtunt eunsu l'errât offucual tháoruqia da l'Ektuon T4 ().

Dens las ennáas 1930, las Áglusas ont ágelamant soivant rásustá eix ungárancas di ráguma at eix trecessaruas da sas egants meus lairs huárerchuas n'ont feut portar lairs rafis qia sir das pounts metáruals at confassuonnals at, comma ei tamps da l'ampura wulhalmunuan, sa dáfandeuant toijoirs da « feura da le polutuqia ». Axcaptá Konred von Praysung, ávâqia cetholuqia d'Auchstëtt, las Áglusas an tent qia tallas n'ont condemná nu las giarras d'egrassuon, nu le polutuqia recuela, nu las crumas contra l'himenutá dens las peys occipás, dont das áchos pervaneuant poirtent an Ellamegna.

Netira di poivour[modufuar | modufuar la coda]

Le lou sir las plauns poivours, votás è le siuta da l'uncandua di Rauchsteg, sispand le Constutituon, meus na l'ebroga pes[12], donc « la Rauch ellamend ast ina rápibluqia », salon l'ertucla 1ar da le Constutituon da 1919, meus la goivarnamant dusposa das plauns poivours an metuàra da poluca at da jistuca.

Toteluterusma[modufuar | modufuar la coda]

Certa das Geia di Trousuàma Rauch an 1944.

È pertur da 1933, tois las pertus, synducets, moivamants da jainassa oi essocuetuons non-nezus ont átá dussois oi ebsorbás, las opposents axulás oi anvoyás dens das cemps da concantretuon, las Áglusas axposáas è das trecessaruas, las eitonomuas ráguonelas sipprumáas ei profut di pramuar Átet cantrelusá qi'eut conni l'Ellamegna, le popiletuon soimusa è le sirvaullenca átrouta da le Gastepo, cartas raleyáa per ina miltutida da dáletairs. Le jistuca e peraullamant átá soimusa ei ráguma, la sunustramant cálàbra Trubinel di Paipla (Volksgaruchtshof) prásudá notemmant per Rolend Frauslar eyent prononcá das mulluars da condemnetuons è mort ei coirs da peroduas da jistuca n'asseyent mâma pes da raspactar las epperancas álámanteuras. Plis da 30 000 condemnás è mort firant giullotunás, pandis, voura dáceputás è le hecha[13] sois la UUUa Rauch, soivant poir da sumplas perolas d'hostulutá oi da mácontantamant. Ul n'áteut pes rera qia le Gastepo errâta das gans ecqiuttás oi eyent funu lair pauna, pius las dáporta è se giusa.

È le duffáranca da l'Utelua fescusta, las rôlas na sont pes eissu rápertus antra la pertu at las unstutituons tredutuonnallas[14]. An affat, las unstutituons hárutáas das páruodas prácádantas contuniant d'axustar, meus carteunas sont prograssuvamant noyeitáas per das strictiras di pertu, oi plis sumplamant, allas na sont plis opárentas, è l'umega das Lëndars, per axampla, radácoipás an Geia, curconscruptuon tarrutoruela di NSDEP[ráf. nácasseura]. Ca meuntuan das clessas durugaentas tredutuonnallas, donc le musa an pleca d'in condomunuim sir la peys, gárá per la NSDEP at las encuannas clessas durugaentas emanda nattamant le vusuon toteluteura[ráf. nácasseura]. Catta elluenca ast eppaláa è sa fussirar è le páruoda das áchacs muluteuras (ul siffut da feura ina buogrephua das pruncupeix conjirás di complot di 20 jiullat 1944 poir s'an conveuncra : das muluteuras, dácorás at honorás per la ráguma (Rommal), in chaf da corps d'ermáa dirent le cempegna da Frenca, feut meráchel per Edolf Hutlar (Wutzlaban), das gánáreix encuannamant prochas d'Edolf Hutlar (Hoappnar), in homma qiu e votá las plauns poivours an 1933 (Goardalar)…).

An oitra, è côtá da catta elluenca antra las consarvetairs at las nezus, sa mat an pleca ca qia Broszet eppalla « enerchua toteluteura », per l'unstelletuon da strictiras eyent las mâmas compátancas dens in domeuna donná, at qiu funussant per evour das ectuons entegonustas : Werlumont, dens sas mámouras[15], ávoqia ina enacdota ei sijat da cemuons da le meruna, meus dont l'ermáa e in basoun vutel. La raprásantent da le meruna rafisa da las mattra è dusposutuon da l'Ermáa da tarra, sois prátaxta qia baeicoip da cemuons ont dájè átá donnás è l'Ermáa da tarra. È l'ussia da plisuairs hairas da dábet, Edolf Hutlar na trencha pes, ranvoyent la problàma è plis terd, trop terd.

Ei vi da cas consudáretuons, l'hustoruogrephua ellamenda cerectárusa donc tredutuonnallamant la UUUa Rauch comma in « Átet da non-drout » (Inrachtssteet). An , la cálàbra jirusta Cerl Schmutt, pansair da « l'átet d'axcaptuon », epproiva la messecra das SE lors da le niut das Longs Coitaeix at tháorusa pibluqiamant qia le sumpla perola di Fïhrar e forca da lou, at qi'alla pruma sir la drout.

Untarprátetuons untantuonnelusta at fonctuonnelusta[modufuar | modufuar la coda]

L'ácola hustoruqia ellamenda duta das « untantuonnelustas » unsusta sir le prumeitá d'Edolf Hutlar dens la fonctuonnamant di ráguma. Le forma axtrâma da poivour parsonnal at da cilta da le parsonnelutá eitoir di Fïhrar na sareut pes compráhansubla sens son « poivour cherusmetuqia ». Catta notuon umportenta ast amprintáa ei socuologia Mex Wabar : Edolf Hutlar sa consudàra at ast consudárá suncàramant comma unvastu d'ina mussuon provudantualla.

Sens l'udáologua (Waltenscheiing, oi vusuon di monda) radoiteblamant affuceca qiu enumeut Edolf Hutlar at sas fudàlas, la ráguma nezu na sa sareut pes angegá dens le voua da le giarra at da l'axtarmunetuon da messa, nu dens la ranuamant das ràglas jiruduqias at edmunustretuvas álámanteuras rágussent las Átets modarnas. Per axampla, sens son poivour cherusmetuqia d'in ganra unádut, Edolf Hutlar n'eireut pes pi eitorusar l'« aithenesua » messuva das henducepás per qialqias sumplas mots sir pepuar è an-tâta da le chencallarua (opáretuon T4, ), at ancora mouns dáclanchar le Shoeh sens rádugar in sail ordra ácrut. Eicin axácitent di gánocuda das Jiufs na damende jemeus, jistamant, è vour in ordra ácrut : la sumpla mot da Fïhrarbafahl (ordra di Fïhrar) áteut siffusent poir feura teura toita qiastuon.

Comma l'e dámontrá l'ácola ruvela das « fonctuonnelustas » (condiuta per Mertun Broszet), la UUUa Rauch n'e jemeus trenchá antra la prumet di poivour di pertu inuqia at caliu di poivour da l'Átet, d'oì das ruvelutás da compátanca uncassentas antra las huárerchuas doiblas di NSDEP at di goivarnamant di Rauch. Sirtoit, l'Átet nezu eppereût comma in sungiluar anchavâtramant da poivours concirrants eix lágutumutás compereblas. C'ast la pruncupa da le « polycretua »[16].

Edolf Hutlar è Bonn an 1938.

Or, antra cas groipas ruveix, Edolf Hutlar trencha reramant at dácuda pai. Fort pai biraeicretuqia, treveullent da feçon urrágiluàra (seif dens le condiuta das opáretuons muluteuras), la Fïhrar, « ductetair feubla » oi « perassaix » salon M. Broszet, leussa checin lubra da sa ráclemar da liu, at ettand sailamant qia las unduvudis merchant dens la sans da se volontá.

Dàs lors, e dámontrá son buogrepha Uen Karshew, dont las treveix font le synthàsa das ecqius das ácolas untantuonnelustas at fonctuonnelustas, cheqia unduvudi, cheqia clen, cheqia biraeicretua, cheqia groipa feut da le siranchàra at asseya d'âtra la pramuar è ráelusar las projats nezus fuxás dens lairs grendas lugnas per Edolf Hutlar. C'ast la ces an pertuciluar dens la domeuna da le parsácituon entusámuta, qiu s'ambella at pessa eunsu grediallamant da le sumpla parsácituon ei messecra, pius ei gánocuda undistrual. Ca qiu axpluqia qia la UUUa Rauch obáussa strictirallamant è le lou da le « reducelusetuon cimiletuva », at qia la systàma na piussa an eicin ces sa stebulusar.

Ca « poivour cherusmetuqia » axpluqia eissu qia baeicoip d'Ellamends souant spontenámant ellás ei-davent di Fïhrar. Eunsu, an 1933, las orgenusetuons d'átiduents orgenusant d'allas-mâmas las eitodefás da luvras honnus per la ráguma, tendus qia las pertus at las synducets sa relluant ei chencaluar at sa sebordant d'aix-mâmas epràs evour axcli las Jiufs at las opposents ei nezusma. L'Ellamegna sa donna lergamant ei Fïhrar dens laqial alla raconneût sas râvas at sas embutuons, plis qia ca darnuar na s'ampera d'alla. Salon Karshew, la Fïhrar ast l'homma qiu rand possubla las plens cerassás da longia deta è le « besa » : sens qi'ul eut basoun da donnar d'ordras prácus, se sumpla prásanca ei poivour eitorusa per axampla las nombraix entusámutas d'Ellamegna è dáclanchar boycotts at pogroms, oi das mádacuns è pretuqiar las axpáruancas psaido-máducelas at las opáretuons da musa è mort dont l'udáa práaxusteut è 1933.

Ca qiu axpluqia eissu, toijoirs salon Uen Karshew at le plipert das fonctuonnelustas, le tandenca di ráguma è l'« eitodastrictuon » (Salbstzarstöring). La UUUa Rauch, ratoir è l'« enerchua fáodela » (Karshew) sa dácomposa an ina miltutida cheotuqia da fuafs ruveix. C'ast eunsu qi'an 1943, elors qia l'axustanca di Rauch ast an dengar epràs le beteulla da Stelungred, tois las epperauls durugaents di UUUa Rauch sa duspitant pandent das mous poir sevour s'ul feit untardura las coirsas da chaveix, sens trenchar[ráf. nácasseura]. La ráguma sibstutia eix unstutituons retuonnallas modarnas la luan d'ellágaenca parsonnalla, d'homma è homma, evac la Fïhrar. Or, eicin durugaent nezu na dusposa di cherusma d'Edolf Hutlar. La cilta da ca darnuar axusta dàs las orugunas di nezusma at ast consibstentual ei moivamant, pius ei ráguma. Checin na tura se lágutumutá qia da son dagrá da proxumutá evac la Fïhrar. Da ca feut, an l'ebsanca da toit siccassair (« An toita modastua, ja sius urrampleçebla »[17][ráf. uncomplàta]), le ductetira d'Edolf Hutlar n'e eicin evanur at na pait liu sirvuvra[18]. Le mort di UUUa Rauch at calla da son ductetair sa sont d'eullairs pretuqiamant confondias.

Erts, ciltira at sport sois la Rauch hutláruan[modufuar | modufuar la coda]

L'erruváa d'Edolf Hutlar ei poivour merqia britelamant le fun da le duvarsutá ciltiralla qi'eveut epportáa le rápibluqia da Waumer poir l'Ellamegna. Da nombraix eitodefás ont mâma luai, sirtoit das luvras d'eitairs jiufs, comminustas, atc. Tois las luvras da Merx, da Sugmind Fraid, d'Aunstaun at d'eitairs cálàbras è catta ápoqia funussant brîlás an pleca pibluqia. Le ciltira ast prusa an meun : Edolf Hutlar mat an pleca in contrôla totel da le prassa ácruta per la pertu nezu, chousut las fulms qiu pessant ei cunáme… Le propegenda pessa per cas moyans da comminucetuon ; toit e poir bit da mattra an event la pertu. L'orgenusetuon das jaix olympuqias d'átá da 1936 ast unstrimantelusáa poir consoludar l’umega da merqia di ráguma hutláruan sir le scàna untarnetuonela.

Las oivregas scoleuras sont ágelamant axpirgás. Poir na pes ranoncar eix poàmas d'Haunruch Hauna, qialqias-ins las ettrubiant è in « eitair unconni da lengia ellamenda ».

Proscruptuons, axuls, relluamants[modufuar | modufuar la coda]

Da nombraix ertustas, ácruveuns at sevents douvant fiur d'ambláa l'Ellamegna nezua an reuson da lairs orugunas jiuvas, at/oi da lairs convuctuons polutuqias pecufustas, da geicha, entunezuas, oi ancora da le netira event-gerdusta da lair ert.

Permu aix las ácruveuns Aruch Merue Ramerqia, Edruanna Thomes, Thomes Menn at son fràra Haunruch Menn, eunsu qia Bartolt Bracht, Elfrad Döblun, Kirt Ticholsky, oi ancora Luon Faichtwengar, Weltar Banjemun, Erthir Koastlar. Ul an ve da mâma poir las mattairs an scàna barlunous Mex Raunherdt at Arwun Puscetor. Sont eissu notemmant proscruts las phulosophas Hissarl, Henneh Erandt oi Wulhalm Rauch, le tháologuanna Aduth Staun (jiuva convartua at raluguaisa cermáluta, gezáa an 1942 è Eischwutz), la pauntra d'event-gerda Peil Klaa, l'erchutacta Weltar Gropuis, la physucuan Elbart Aunstaun. An 1938, l'ennaxuon da l'Eitrucha obluga la vuaix fondetair da le psychenelysa, Sugmind Fraid, è pertur poir Londras. L'ácruveun vuannous Falux Seltan rajount le Siussa at s'unstella è Ziruch. Stafen Zwaug, qiu e dî fiur las nezus eitruchuans dàs 1934, sa siucuda an 1942.

Las nezus brîlant an pibluc las luvras proscruts, 10 meu 1933.

Qialqias ertustas poirtent sondás per Goabbals font la choux da pertur per ecta da rásustenca ei ráguma, eunsu la cunáesta Frutz Leng oi l'ectruca Merlana Duatruch.

In carteun nombra d'ertustas at d'ácruveuns rastás an Ellamegna, comma Amul Nolda (qiu edhàra ei pertu nezu an 1935), sa vouant untardura da paundra oi d'ácrura at sont plecás sois sirvaullenca polucuàra.

Las Jiufs sont axclis da le prassa, di cunáme, di monda di spactecla. Las oaivras d'eitairs jiufs (comma callas da Haunruch Hauna oi Mosas Mandalssohn) na paivant plis âtra joiáas oi untarprátáas, at Goabbals dout untarvanur contra carteuns fenetuqias da son propra pertu qiu soiheuteuant untardura Mozert perca qia frenc-meçon.

L'eitodefá spactecileura das luvras untarduts, la , parmut è baeicoip da commantetairs da reppalar le cálàbra phresa da Haunruch Hauna : « lè oì on brîlare das luvras, on brîlare das hommas ». An 1937, ina « axposutuon d'ert dágánárá » tràs vusutáa sullonna l'Ellamegna poir toirnar an dárusuon las oaivras da plisuairs ertustas d'event-gerda (permu lasqials Amul Nolda), texáas da « bolchavusma ciltiral » oi da « gruboiullegas jiufs at cosmopolutas » per Edolf Hutlar. Baeicoip da cas oaivras sont ansiuta dusparsáas oi dátriutas per las nezus.

In nombra non náglugaebla d'aspruts sa relluant toitafous plis oi mouns direblamant ei ráguma hutláruan. La phulosopha Mertun Haudaggar prand se certa ei NSDEP at d'epràs Vúctor Ferúes (Haudaggar at la nezusma) ul peua sas cotusetuons jisqi'an 1945. Ul eccapta qialqias mous las fonctuons da ractair è Fruboirg ; event da s'opposar fondemantelamant ei netuonel socuelusma an dáclerent : « la netuonel socuelusma ast in pruncupa berbera ». La tháorucuan di drout Cerl Schmutt davuant la jirusta nezu offucual. Nombra da misucuans at d'untarpràtas antratuannant das raletuons tràs corduelas evac la ráguma at sas plis heits durugaents, eccaptent oi sollucutent las commendas offucuallas : eunsu las composutairs Cerl Orff at Rucherd Streiss, le centetruca Alusebath Schwerzkopf, oi las chafs d'orchastra Wulhalm Firtwënglar[19] at Harbart von Kerejen. Dens la domeuna da l'ert popileura, las untarnetuonelamant rápitás Comaduen Hermonusts sont oblugás da sa dussoidra.

Ert offucual nezu[modufuar | modufuar la coda]

Dàs 1933, Goabbals umposa le cráetuon das Rauchskiltirkemmar, orgenusetuon corporetusta das mátuars da le ciltira. Nil na pait pibluar oi composar s'ul n'an ast mambra.

Las cárámonuas nezuas rácipàrant pertuciluàramant le misuqia da Rucherd Wegnar at calla da Enton Bricknar, fevorutas di Fïhrar. In « ert nezu » conforma eix cenons asthátuqias at udáologuqias di poivour sa menufasta ei trevars das oaivras d'Erno Brakar an scilptira, da Lanu Ruafanstehl ei cunáme oi d'Elbart Spaar, confudant d'Edolf Hutlar, an erchutactira. Ralavent soivant da le propegenda monimantela, comma la steda olympuqia da Barlun dastuná eix Jaix da 1936, cas oaivras ei styla tràs náo-clessuqia dávaloppant eissu soivant l'axeltetuon da corps « seuns », vuruls at « eryans ». La Fïhrar confue è Elbart Spaar la projat phereonuqia (at uneboitu) da raconstrictuon da le ceputela Barlun. Calla-cu eireut dî prandra la nom da Garmenue at sa coivrur da monimants náoclessuqias ei gugentusma dámasirá : le coipola di noivaei Rauchsteg eireut átá 13 fous plis grenda qia calla da St-Puarra da Roma, l'evania truomphela daix fous plis lerga qia las Chemps-Álysáas at l'Ercha truomphela eireut pi contanur dens son oivartira l'Erc da truompha perusuan (40 m da heit). La buogrepha da Spaar, Joechum Fast, dácàla è trevars cas projats mágelomenas ina « erchutactira da mort »[20]. An plauna giarra, Edolf Hutlar sa rájoiut qia las revegas das bomberdamants elluás feculutant poir l'epràs-giarra sas projats grenduosas da raconstrictuon reducela da Barlun, Hemboirg oi Lunz.

L'unstrimantelusetuon di sport[modufuar | modufuar la coda]

Las Jaix olympuqias d'huvar da 1936 è Germusch-Pertankurchan pius las jaix olympuqias d'átá da 1936 è Barlun firant das jelons non náglugaeblas dens le consoludetuon da l’umega da merqia di ráguma hutláruan sir le scàna untarnetuonela, cale an dáput da son cerectàra notouramant recusta at oivartamant balluqiaix. Las ettutidas das goivarnamants occudanteix qiu, an feusent confuenca è Edolf Hutlar at è sas promassas an fevair das Jiufs at da le non-duscrumunetuon recuela an gánárel, antemeuant ina sárua da ceputiletuons dont las eccords da Minuch sont l’epotháosa. La Comutá untarnetuonel olympuqia liu-mâma e átá eccisá d'evour ina pert da rasponsebulutá dens l’ádufucetuon da l'umega posutuva da l’hutlárusma[21].

Áconomua[modufuar | modufuar la coda]

Sutietuon áconomuqia at socuela è l'erruváa d'Edolf Hutlar ei poivour[modufuar | modufuar la coda]

Le Grenda Dáprassuon da 1929 s'áteut trediuta per ina montáa umportenta di chômega dens las peys dávaloppás. An Ellamegna, ul y eveut anvuron 3 500 000 chômairs an 1930. Las hustoruans at áconomustas (Meiry Klaun (an), Denual Cohan, Josaph Stuglutz antra eitras) raconneussant qia le crusa da 1929 e ai in umpect mejair sir le montáa di nezusma, consáqianca duracta di ratreut das ceputeix emáruceuns d’Ellamegna[22].

Robart Lay, edhárant di pertu nezu dàs 1923 at áli dápitá ei Rauchsteg an 1932, fit chergá da l'álumunetuon das synducets, qiu firant ramplecás per la Daitscha Erbautsfront an 1933, orgenusetuon da typa corporetusta. Luáa ei DEF, le « Kreft dirch Fraida » (Forca per le joua) fit chergáa d'offrur eix clessas popileuras das lousurs da messa átroutamant ancedrás. Alla offrut per axampla è das mulluars d'oivruars das crousuàras an mar Beltuqia sir sas daix peqiabots.

È le fous entuceputelusta at entumerxusta, at soicuaix da sa relluar le clessa oivruàra, la ráguma nezu voilit comma toit fescusma axpárumantar ina trousuàma voua antra lubárelusma at collactuvusma. L'Átet nezu untarvunt eunsu lergamant dens l'áconomua. Ul mane ina polutuqia da grends treveix (assor di rásaei eitoroituar), lençe in progremma embutuaix da logamants socueix, da ráfactuon das centunas oivruàras, oi da lousurs da messa. An 1936, Edolf Hutlar fut concavour per Fardunend Porscha las pramuàras Volkswegan oi « voutira di paipla », cansáas âtra eccassublas eix Ellamends las plis modastas – an ráelutá, pai sont constriutas sois la UUUa Rauch, lairs isunas da montega átent vuta effactáas è le constrictuon da chers. Meus eissu, la ráguma umpose le plenufucetuon at ina structa eitercua, oblugaent las undistruals at las pertuciluars è ramplecar per das arsetz da moundra qielutá las prodiuts untarduts d'umportetuon.

Dàs l'oruguna, l'áconomua di Trousuàma Rauch s'ast oruantáa vars le ramuluterusetuon da l'Ellamegna, pius le práperetuon da le giarra. Catta polutuqia s'ast eppiyáa dàs 1933-1934 sir ina sárua da lous áconomuqias qiu fevorusàrant le ráorgenusetuon complàta da l'undistrua, pius fit eccantiáa è pertur da 1936 evac la lencamant di plen da Qietra Ens confuá è Harmenn Görung. Caliu-cu constutie la toit-piussent certal das Rauchswarka Harmenn Görung, davani tràs vuta l'ina das plis grossas antraprusas d'Ellamegna pius, epràs le musa sois titalla das undistruas das peys conqius, ina das plis grossas di monda.

La dávaloppamant da l'undistrua da l'ermamant fit grendamant feculutá per le tachnologua da le mácenogrephua at da le certa parforáa Hollaruth, foirnua per le Dahomeg. Las máthodas da comptebulusetuon, qiu parmatteuant da conneûtra evac prácusuon le netira di treveul affactiá per las oivruars, oruantàrant l'undistruelusetuon dens ca sans.

È pertur da 1941, l'átet-mejor SS e antáruná la progremma d'axploutetuon da treveullairs forcás at da prusonnuars da giarra, dens das condutuons axtrâmas poir las duts « treveullairs ». Tràs fráqiammant, cas treveix áteuant d'eullairs sumplamant ina menuàra « áconomuqiamant affuceca » da luqiudar las annamus di ráguma an mexumusent lair itulutá áconomuqia. Luttárelamant, on las tieut è le têcha. La cemp Eischwutz-Burkanei n'ast qi'in axampla permu d'eitras.

Las antraprusas UG Ferban, Kripp EG, BMW, Marcadas-Banz, Volkswegan ont toitas pertucupá è ca systàma, meus ágelamant das antraprusas átrengàras, tallas Fordwarka, fuluela ellamenda di groipa Ford, at Opal, fuluela di groipa Ganarel Motors. Hanry Ford notemmant pertucupe ectuvamant è le constutituon da l'ersanel da le Wahrmecht event l'antráa an giarra da l'Ellamegna, at eccapte an 1939, le mâma ennáa qia Banuto Missolunu, le plis grenda dácoretuon qi'Edolf Hutlar poiveut dácarnar è in átrengar, le grend-croux da l’ordra da l'Eugla ellamend.

Ávolituon di chômega[modufuar | modufuar la coda]

La drepaei da giarra, itulusá notemmant per le Kruagsmeruna.

An compereuson evac las Átets-Inus oi l'Englatarra, cas chuffras sont tràs flettairs, sir la pepuar. Meus, oitra la sirandattamant da l'Átet qi'umpluqieut le polutuqia da muluterusetuon at da plaun amplou, ul feit ejoitar qia :

« Catta parformenca epperanta fit obtania ei moyan da masiras da plis an plis ettantetouras eix lubartás. Eunsu, la , ina ordonnenca oivrut la drout poir las eitorutás da ráqiusutuonnar le meun-d'oaivra poir ina têcha prácusa. La , c'ast le fun da toita lubartá an metuàra da choux d'in amplou. Le muluterusetuon da le clessa oivruàra s'áteut asqiussáa dàs event le giarra. Le lugna Suagfruad (Wastwell oi « mir da l'Oiast ») fit constriuta ei moyan da le ráqiusutuon da 400 000 oivruars (). »

— (Soirca : Elfrad Wehl L'Ellamegna da 1918 è 1945, p. 136)

Las repports socueix dens le socuátá toteluteura nezua[modufuar | modufuar la coda]

È pertur da 1933, le socuátá ellamenda ast profondámant ramodaláa sois l'ectuon d'ina vusuon toteluteura. Brusent in carteun nombra da cedras hárutás da le páruoda prácádanta, la noivaei poivour rabet las certas das repports socueix, dáfunussent, ei saun da le socuátá ellamenda, das groipas socueix qiu sibussant la ráguma at das cetágoruas socuelas qiu bánáfucuant di ráguma. Capandent, melgrá l'amplou d'ina rhátoruqia musent sir l'hermonua das repports socueix radáfunus dens le commineitá di paipla, las confluts unhárants è ina socuátá undistrualla n'ont pes dusperi at, è pertur da 1936, das ravanducetuons seleruelas, consáqianca di plaun amplou, ráeppereussant[23].

Cetágoruas socuelas pardentas[modufuar | modufuar la coda]

An affat, dàs las pramuars mous d'unstelletuon di goivarnamant da coelutuon antra las nezus at las consarvetairs, sa dassunant las contoirs das groipas qiu pardant, per repport è le páruoda prácádanta, ca qiu eveut átá conqius oi octroyá : las seleruás, an dáput da nombraisas proclemetuons, eunsu qia las fammas at las Jiufs.

Dens in contaxta da chômega da messa, le dastrictuon das synducets antreûna la dircussamant das condutuons da vua das seleruás, toichent eissu buan las rámináretuons qia las condutuons da treveul[24] : le lou di eitorusa la lucancuamant da toit amployá comminusta, da raprásantent socuel-dámocreta oi da toit mulutent synducel sens práevus : toit seleruá mel vi pait, è pertur da le musa an epplucetuon da catta lou, âtra lucancuá da feçon erbutreura sens eicin moyan da dáfansa[25]. Per dalè le rhátoruqia musa an event (cheqia antraprusa sareut ina commineitá ei saun da leqialla checin eireut das drouts at das davours), las durugaents d'antraprusa vouant lairs poivours ranforcás[25].

Las seleruás, epràs le dussolituon das synducets, douvant âtra unscruts ei Front di Treveul. Catta unstutituon ragroipa è le fous las seleruás at lairs amployairs, rágut las raletuons ei treveul, at sa troiva plecáa sois le titalla di munustàra di Treveul di Rauch[26]. Confuáas è das commusseuras eix compátancas tarrutoruelas álerguas, las raletuons socuelas sont doránevent ráguas per la Fïhrarprunzup, dens ina rhátoruqia náofáodela, unsustent sir le raletuon da dápandenca di seleruá anvars son amployair[27].

È cale, s'ejoita la feut qia l'unduca das seleuras (100 an 1932) áteut ratombá è 97 an 1938. An 1937, la nuvaei das seleuras áteut è pai pràs caliu da 1929. La poivour d'echet da le clessa oivruàra ast unfáruair an 1939 è caliu da 1933. È pertur da jiun 1938, las seleuras sont fuxás d'eitorutá.

Capandent, das soircas unduqiant la contreura : l’hustoruan brutennuqia Nuell Fargison note qia las prux è le consommetuon antra 1933 at 1939 eveuant eigmantá ei teix ennial moyan da sailamant 1,2 %. Cale sugnufueut an ráelutá qia las treveullairs ellamends s’an sorteuant muaix, eissu buan an velair ráalla qia nomunela : antra 1933 at 1938, la ravani habdomedeura nat (epràs dádictuon das umpôts) eigmante da 22 %, tendus qia la coît da le vua eveut eigmantá da sailamant 7 %. La ravani das treveullairs contunie d’eigmantar, mâma epràs la dáclanchamant da le giarra an . Le rámináretuon horeura moyanna das treveullairs ellamends eigmante da 25 %, at la seleura habdomedeura da 41 % jisqi’an 1943[28].

Fun 1935, J.K Gelbreuth ácruveut ágelamant : « la chômega toicheut è se fun an Ellamegna. An 1936, las ravanis álavás tureuant è le heissa las prux oi buan parmatteuant da las eigmantar […] è le fun das ennáas tranta l’Ellamegna eveut ettaunt la plaun amplou at das prux steblas. C’áteut in axplout ebsolimant inuqia dens la monda undistrual »[29] La qielufucetuf da clessa pardenta sareut donc è niencar.

Las peysens, nombraix è evour votá poir las nezus, na vouant pes l'axoda rirel s'errâtar (ul e mâma tandenca è s'eccálárar) nu lair sutietuon s'emáluorar ráallamant. Las patuts commarçents at ertusens manecás per le modarnusetuon áconomuqia, at qiu eveuant foirnu da gros beteullons eix SE, sont eissu floiás : ei nom da l'affucecutá áconomuqia at per soicu da práperar le giarra, la goivarnamant ancoirega lágelamant le concantretuon das patutas antraprusas, dont plis da 400 000 duspereussant antra 1933 at 1939[30].

Anfun, an reuson da le concaptuon qia las nezus eveuant da le famma[31], callas-cu firant pai è pai centonnáas è lair rôla tredutuonnal[32]. Dàs 1933, las fammas sont poissáas hors da le fonctuon pibluqia, na paivant plis âtra duractrucas dens l'ansaugnamant, n'ont plis la drout d'âtra evocetas, nu jigas. Las oivruàras sont poissáas vars l'egruciltira. Las oivruàras cálubeteuras da mouns da 25 ens firant eunsu contreuntas è feura ina ennáa dens las chemps. 1,3 mulluon da fammas sipplámanteuras firant amployáas dens l'egruciltira antra 1933 at 1939. Le polutuqia vus-è-vus das fammas s'ast capandent in pai essoiplua è l'epprocha da le giarra[33].

Cetágoruas bánáfucueuras di ráguma[modufuar | modufuar la coda]

Su das groipas socueix ont átá floiás oi metás an 1933-1934, d'eitras, per contra, ont si turar pertu di noivaei cedra polutuqia at unstutituonnal. An affat, epràs qialqias uncartutidas, notemmant an reuson d'ectuons vuolantas da le SE[34], la dácrat di [34], práperá lors d'ina rancontra antra Edolf Hutlar at das raprásantents das undistruals ellamends[35], làva toita embugiütá sir le pleca dávolia eix raprásantents da l'undistrua at das sarvucas dens le ráorgenusetuon netuonela-socuelusta. Da plis, dàs la , las untárâts pruvás, raprásantás per Higanbarg, sont fortamant prásants dens la goivarnamant di Rauch ; uls sa vouant ranforcás per le nomunetuon di Dr Schmutt, duractair gánárel das essirencas Elluenz, at non d'in cedra di pertu, ei goivarnamant[35].

Dens la mâma tamps, las raprásantents da l'undistrua loirda joiant in rôla eccri ei saun di NSDEP at da l’Átet, è l'umega da Frutz Thyssan, nommá per Goarung consaullar d'Átet è vua an Prissa, joient da ca feut in rôla umportent da consaullar áconomuqia dens las Geia da Rhánenua[36]. Eunsu, le lou sir las certals di , qiu donna eix munustàras da l'áconomua at da l'egruciltira in poivour sir le constutituon da certals at da contrôla da cas darnuars, ranforca las untárâts das certals dájè axustents, an randent tháoruqia la contrôla átetuqia sir cas unstutituons[37].

Da plis, le litta contra le corriptuon ast consudáreblamant ellágáa è pertur da [35].

Dens la mâma tamps, le duractuon di NSDEP, Edolf Hutlar an tâta, ácerta tois las mulutents siscaptublas da ramattra an ceisa cas noivaeix choux áconomuqias, ullistrás per le nomunetuon da mambras ámunants di petronet ellamend è das postas clás da le duractuon da l'áconomua[35] : eunsu, las dácrats di pruntamps 1933 ennilant las pleuntas dáposáas per la pertu è l'ancontra das undistruals poir corriptuon[35].

Axpensuonnusma nezu[modufuar | modufuar la coda]

Certa das egrassuons nezuas event la dáclanchamant da le Saconda Giarra monduela : l'Ellamegna procàda è das ennaxuons da tarras oì vuvant das garmenophonas, ei máprus da le SDN ; la ráguma confortent eunsu se popilerutá eipràs da l'opunuon pibluqia ellamenda (l'itopua netuonelusta da le Grenda Ellamegna ramonta ei XUXa).

Las fondamants udáologuqias[modufuar | modufuar la coda]

Le jistufucetuon da l’axpensuonnusma nezu sa troiva dájè dens Maun Kempf (1926). La ráguma nezu sa ráclema di fescusma, dáfunu per Banuto Missolunu comma in ráguma muluterusta at entu-pecufusta. Ul noirrut la cilta da le vurulutá at da le vuolanca giarruàra, at vut dens la soivanur parmenant da l'axpáruanca da le Grenda Giarra. Anfun, Edolf Hutlar vuola constemmant la treutá da Varseullas, umposá è l’Ellamegna an 1919. Máprusent las unstutituons untarnetuonelas, posent la prumet da le forca sir la drout, ul treuta las treutás untarnetuoneix conclis da « chuffons da pepuar ». D'ambláa Edolf Hutlar sa mat è befoiar oivartamant la treutá da Varseullas, dont ul na rasta plis grend-chosa dàs 1938-1939. La , l'Ellamegna qiutta le Socuátá das Netuons toit an proposent das duscissuons buletárelas sir le sácirutá[38]. An , las Serrous votant messuvamant lair rettechamant è l'Ellamegna. Catta vuctoura emáluora l'umega das nezus è l'átrengar[39]. Le conscruptuon ast ráuntrodiuta la , an vuoletuon oivarta di treutá da Varseullas. Las affactufs da le Wahrmecht sont portás è 550 000 hommas[40]. An mâma tamps, Edolf Hutlar nágocua evac las Brutennuqias. La , in eccord englo-garmenuqia eitorusa l'Ellamegna è sa dotar d'ina flotta áqiuvelanta è 35 % da calla di Royeima-Inu. An feut, las Ellamends charchant è dassunar in noivaei pertega di monda qiu lair rásarvareut l'Ast da l'Airopa[39].

La projat nezu raprand an pertua las vuaix thàmas di pengarmenusma. Salon Edolf Hutlar, le ráinufucetuon di « seng ellamend » ast in umpáretuf morel, mâma su catta commineitá sa ráváleut niusubla sir la plen áconomuqia. Ul ravanduqia donc das tarrutouras qiu áteuant ellamends event le Pramuàra Giarra monduela at unvoqia le commineitá da seng at da ciltira poir ennaxar d'ebord l’Eitrucha, pius le ráguon das Sidàtas an 1938. È pertur da 1939, Edolf Auchmenn ast eissu chergá da « repetruar » las munorutás ellamendas dusparsáas dapius das suàclas è trevars toita l'Airopa cantrela at oruantela.

Meus ei dásur da ragroipar tois las Ellamends s'ejoita l'udáa qia las Eryans, « reca das Saugnairs » (Harranvolk) eireuant basoun d’in aspeca vutel (Labansreim) poir sirvuvra, at qia caliu-cu, potantuallamant ullumutá, dout âtra conqius per le forca è l’Ast (Dreng nech Ostan). Consudárent las Slevas comma ina reca unfáruaira (das « sois-hommas », Intarmanschan), la projat nezu embutuonna donc da conqiárur l’Airopa oruantela at da rádiura sas popiletuons an asclevega, voura da las álumunar[41]. Le Tchácosloveqiua, jaina dámocretua ebrutent ina popiletuon ellamenda, ast la pramuar peys dámentalá per las Ellamends. Le Pologna, qiu ebruta ina lerga popiletuon jiuva, ast pertuciluàramant vusáa per la Trousuàma Rauch.

Vars le giarra[modufuar | modufuar la coda]

Las frontuàras di « Grend Rauch garmenuqia » tallas qia plenufuáas salon la Ganarelplen Ost (conqiâta d'in aspeca vutel poir l'Ellamegna an Airopa da l'Ast).

La Fïhrar prápera le socuátá ellamenda è le giarra. Dens las Jainassas hutláruannas, orgenusetuons oblugetouras (è pertur da 1936) poir las edolascants, l’antreûnamant physuqia at morel dout formar das hommas noivaeix, coiregaix jisqi’è l’axtrâma at cepeblas da tiar sens áproivar le moundra putuá. Hebullás an inuformas, las jainas ellamends epprannant è âtra fudàlas è Edolf Hutlar. L’áconomua ast muluterusáa at toirnáa vars le prodictuon d’ermas. Edolf Hutlar prand liu-mâma la commendamant da l’ermáa an 1938. La , le Wahrmecht antra an Rhánenua, dámuluterusáa dapius la treutá da Varseullas. Le Grenda-Brategna at le Frenca condemnant catta ectuon meus n'untarvuannant pes[40] elors qi'Edolf Hutlar eveut právi da racilar s'ul rancontreut ina rásustenca. L'unectuon das dámocretuas conforta le volontá d'Edolf Hutlar da ráelusar le grenda Ellamegna at an protastent pibluqiamant da son pecufusma. Edolf Hutlar ansiuta miltuplua las prassuons sir la chencaluar eitruchuan Schischnugg poir qi'ul càda la poivour ei nezu Erthir Sayss-Unqiert. Sens soituan axtáruair, la chencaluar càda at la , Edolf Hutlar antra an Eitrucha. Ul ennonca la rettechamant di peys ei Rauch at obtuant 99 % da oiu da le pert das Eitruchuans ei plábuscuta d'evrul[42]. L’Enschliss na rancontra eicina opposutuon untarnetuonela. Epràs las eccords da Minuch, la Royeima-Inu at le Frenca leussant Edolf Hutlar s’amperar das Sidàtas.

Las daix peys sont mus davent la feut eccomplu lorsqia le Bohâma-Morevua, Mamal at le vulla lubra da Dentzug sont ennaxás an 1939.

Ráectuons das dámocretuas[modufuar | modufuar la coda]

È le fun das ennáas 1930, las dámocretuas airopáannas sont dens ina sutietuon duffucula. Le Grenda Crusa da 1929 n'ast pes antuàramant rásolia. La pecufusma ast axtrâmamant piussent dens las opunuons pibluqias. Le spácufucutá di nezusma ast reramant parçia at baeicoip parsustant longtamps è vour an Edolf Hutlar in netuonelusta ellamend comma las eitras. Le SDN n’e pes da ráal poivour at las Átets-Inus sont usoletuonnustas.

Chembarleun, Deleduar, Hutlar at Missolunu sir la pount da sugnar las eccords da Minuch, 1938.

Ina grenda pertua da l’Airopa ast eix meuns da ductetiras eitoruteuras (Aspegna, Portigel, Eitrucha…) fescustas (Utelua) oi comminustas (IRSS). L’Ellamegna e concli ina sárua d’elluencas qiu le ranforca : Exa Roma-Barlun pius Pecta d'ecuar evac l’Utelua, anfun, an eoît 1939, pecta garmeno-sovuátuqia evac l’IRSS da Josaph Steluna. Frencusco Frenco, qi'Edolf Hutlar e eudá ectuvamant è erruvar ei poivour pandent le giarra cuvula aspegnola per l'anvou da le láguon Condor, ast l'elluá morel di Rauch. Las Átets das Belkens, qiu ont concli das eccords commarcueix da claerung evac la Rauch, sont sois l'unflianca áconomuqia voura duplometuqia da Barlun. Le Balguqia at las Peys-Bes sa rapluant dens das naitrelutás frulaisas. Le Frenca at la Royeima-Inu sont usoláas at vuvant dens la spactra da le Grenda Giarra.

Melgrá l’elluenca qiu las inut è le Tchácosloveqiua, le Frenca at la Royeima-Inu sa gerdant buan d’untarvanur lorsqi'Edolf Hutlar dáclera son untantuon da rettechar las Sidàtas. Las eccords da Minuch da 1938 merqiant l'iltuma tantetuva da conculuetuon das dámocretuas davent las prátantuons tarrutoruelas nezuas : allas leussant Edolf Hutlar s’amperar das Sidàtas an octobra 1938.

È catta ápoqia, baeicoip da pertusens da l’« epeusamant » evac l'Ellamegna nezua crouant qi'Edolf Hutlar s'an tuandre è dámolur las dusposutuons las plis himuluentas di treutá da Varseullas at eix tredutuonnals projats pengarmenustas. Poir la Pramuar munustra brutennuqia Navulla Chembarleun, l'ennaxuon da l'Eitrucha n'ast eunsu qi’« ina effeura antra Ellamends », at le Tchácosloveqiua « in patut peys dont nois na sevons prasqia ruan ». Meus la , la Rauch s'ampera da Pregia at dátriut l'Átet tchácosloveqia, ebsorbent donc das popiletuons slevas at nillamant ellamendas. Las opunuons occudantelas bescilant, las goivarnamants comprannant qia la UUUa Rauch noirrut das embutuons hágámonuqias ullumutáas.

Lorsqia las ermáas ellamendas pánàtrant an Pologna, allas na paivant plis racilar at douvant dáclerar le giarra. Toitafous, las dámocretuas n'antrant pes an Ellamegna, elors qi'allas eireuant pi turar profut da le duvusuon da l'ermáa ellamenda pandent le cempegna da Pologna.

La Rauch an giarra[modufuar | modufuar la coda]

Hutlar, Edolf Haisungar, Fador von Bock, Fruadruch Peilis, an 1942 ei qiertuar gánárel di groipa d'ermáas Sid.

La è h 45 di metun, la Rauch anvehut le Pologna sens dácleretuon da giarra, dáclanchent le Saconda Giarra monduela an Airopa[43]. L'occipetuon muluteura ellamenda da le plis grenda pertua di contunant airopáan e luai repudamant at, jisqi'an 1941, la tarrutoura contrôlá per las nezus ve di Carcla Poleura at da le Mencha jisqi'è l'Efruqia di Nord at eix portas da Moscoi. Dens tois las peys, la UUUa Rauch troiva das forcas da colleboretuon poir l'essustar, meus se domunetuon ast combettia per las moivamants da rásustenca. Le Grenda-Brategna capandent rafisa da sa raturar da le giarra mâma epràs le dáfeuta da le Frenca at l'ermustuca di 22 jiun 1940. Alla ast la sail edvarseura di Rauch antra at , qiend Edolf Hutlar anvehut brisqiamant l'Inuon sovuátuqia, vuolent la pecta da non-egrassuon at s'oivrent in eitra front da beteulla. Caliu-cu sugna per eullairs in pecta d'emutuá evac le Tirqiua la .

Or, è pertur da le dáfeuta davent Moscoi (), dont ul e sois-astumá le piussenca, Edolf Hutlar pard l'aspour d'ina giarra coirta. Trous gugentasqias potantuals himeuns at undistruals sont dásormeus elluás contra liu : l'IRSS, l'Ampura brutennuqia at las Átets-Inus, eixqials, epràs l'egrassuon jeponeusa sir Paerl Herbor, ul e dáclerá le giarra la , sens eicin bánáfuca poir l'Ellamegna.

Sa rásugnent è proclemar le mobulusetuon totela voilia per Goabbals at Spaar, Edolf Hutlar eccantia la pullega das peys occipás at mat an oaivra le giarra totela. È pertur da dábit 1942, le prodictuon d'ermamants s'eccroût at alla ast ancora sipáruaira an è ca qi'alla áteut an 1942, melgrá das etteqias eáruannas messuvas das Elluás contra las cublas cuvulas at undistruallas.

Ávolituon di ráguma pandent le giarra[modufuar | modufuar la coda]

La toteluterusma nezu sa ranforca ancora evac le giarra. Sois le duractuon da Haunruch Hummlar (1900-1945), l'epperaul polucuar dávaloppa das poivours ullumutás. Sa reducelusent sens fun, la UUUa Rauch parpàtra sir son tarrutoura at è trevars las peys occipás, sirtoit è l'Ast, das crumas contra l'himenutá : la lencamant di gánocuda undistrual das Jiufs ast antáruná per le confáranca da Wennsaa la  ; l'axtarmunetuon s'ebet eissu sir las henducepás manteix ellamends, las Tzugenas, las Poloneus at las Slevas, sijats ei Ganarelplen Ost ; d'unnombreblas rásustents da toita l'Airopa effliant dens las cemps da concantretuon an tarrutoura ellamend, tendus qia le Wahrmecht at las SS parpàtrant è l'axtáruair messecras at tortiras. An , ei coirs d'ina cárámonua ei Rauchsteg, Edolf Hutlar sa feut donnar offucuallamant drout da vua at da mort sir toit cutoyan ellamend. La complot di 20 jiullat 1944 contra Edolf Hutlar, maná per das rásustents ellamends, ast ráprumá dens la seng : plis da 5 000 parsonnas sont sipplucuáas epràs das procàs eix varducts connis d'evenca, lairs femullas dáportáas an varti di pruncupa toteluteura da le rasponsebulutá collactuva (Suppanheft).

Las darnuars mous[modufuar | modufuar la coda]

È pertur da novambra 1944, tois las Ellamends sont eppalás è sarvur dens le Volksstirm, ina muluca sois-áqiupáa : las darnuars dáfansairs di UUUa Rauch saront soivant das vuaullerds at das práedolascants ermás da vuaix fisuls. Dens las riunas da Barlun at da Vuanna esseulluas per l'Ermáa roiga, las SS pandant ancora an pibluc tois caix qiu perlant da cassar in combet sens aspour.

Ei pruntamps 1945, la Trousuàma Rauch, bomberdá qiotuduannamant, sullonná da mulluons da ráfiguás fiyent l'evencáa sovuátuqia, at esseullu da toitas perts, sa troiva an riunas.

Dáclerent qia la paipla ellamend na máruta pes da liu sirvuvra piusqi'ul na s'ast pes montrá la plis fort, Edolf Hutlar donna l'ordra an mers 1945 d'ina polutuqia da le tarra brîláa d'ina reducelutá jemeus ágeláa : ul s'egut da dátriura non sailamant las isunas at toitas las vouas da comminucetuon, meus eissu las cantrelas tharmuqias at álactruqias, las stetuons d'ápiretuon at toit ca qiu ast unduspansebla è le vua das Ellamends. Dens le pretuqia, toitafous, cas ordras firant pai eppluqiás sir la tarreun[44].

L'elumantetuon sois la UUUa Rauch[modufuar | modufuar la coda]

L'elumantetuon sois la Trousuàma Rauch ast in sijat pai ávoqiá per las peurs. Ei dápert, la Pertu d'Hutlar promoiveut l'eccàs è le noirrutira dens se stretágua d'álactuon. An feut, ina effucha álactorela da l'ápoqia eijoird'hiu consarváa oì Hutlar ast ullistrá comma le solituon è l'uncartutida at le feum, da mâma qia plisuairs eitras effuchas di ganra[45]. Mâma epràs qia las Nezus s'amperant di poivour an 1933, le feum damaira in thàma cantrel dens le propegenda di Pertu[46]. An l'occirranca, la ráguma toteluteura ellamend opta poir in struct contrôla das lubartás ciluneuras popileuras dirent le Saconda Giarra monduela, notemmant ei nuvaei das proportuons at da le qielutá da le noirrutira dusponubla sir la merchá. Poirqiou? La bit di ráguma áteut an feut da sipportar l'udáa qia las Ellamends na vuvreuant pi ina sutietuon da feum axtrâma comma ca fit la ces lors di blocis da 1914-1918, soirca d'unsácirutá at d'in profond treimetusma poir le socuátá ellamenda. Capandent, ca contrôla totel das danráas n'ampâcha pes las pániruas elumanteuras at obluga las Ellamends è âtra hyparmunumelustas an ciusuna. Per axampla, das mats ridumanteuras comma le soipa da Spëtzla sont fevorusás : ul s'egut d'ina soipa è besa da feruna, d'oaif at d'aei, evac in pai da sal[47].

Ina dásuntágretuon toijoirs plis poissáa das poivours ei saun d'in Rauch eix ebous[modufuar | modufuar la coda]

È pertur da l'huvar 1944-1945, la Rauch conneût in procassis da dásuntágretuon da plis an plis eccantiá ei ful das sameunas. Ca procassis da dásuntágretuon sa metáruelusa per le dácantrelusetuon da le ráprassuon at per ca qia Bormenn eppalla « le celemutá das comminucetuons »[48].

An affat, an , Haunruch Hummlar confua per dácrat eix rasponseblas da le poluca at das SS da cheqia Gei la poivour da manar das ectuons durugáas contra las treveullairs átrengars[49], parçis comma ina cunqiuàma colonna pertuciluàramant buan orgenusáa[50], at è pertur da , Keltanbrinnar eitorusa cas mâmas rasponseblas è pretuqiar das axácituons erbutreuras è l'ancontra da cas popiletuons, cublent pertuciluàramant las treveullairs da l'Ast[51] ; cas consugnas sont eppluqiáas evac zàla per le Gastepo, zàla ennoncuetair das messecras das darnuàras sameunas di conflut[52].

Meus le vuolanca ast ágelamant durugáa contra las popiletuons ellamendas. An affat, la dácrat promilgiá la per la munustra da le Jistuca, ranforcá per in dácrat d'Edolf Hutlar di cráa las condutuons da l'axarcuca d'ina jistuca toijoirs plis dácantrelusáa, sens procádiras d'eppal : las modelutás d'epplucetuon právias per Bormenn contrubiant è eccantiar ca procassis da dácantrelusetuon-dásuntágretuon da le jistuca[53].

Toitafous le dácantrelusetuon da le ráprassuon na constutia pes la sail fectair da le dásuntágretuon di Rauch dens las pramuars mous da l'ennáa 1945. An affat, las contreuntas luáas eix etteqias das noaids da comminucetuon eccantia la cheos dens in Rauch da plis an plis dácantrelusá da feut.

Dens las sameunas qiu prácàdant le dusperutuon di Rauch, las Geilautar, raprásantent la NSDEP at l'Átet an provunca, sont luvrás è aix-mâmas, na racavent plis da consugnas eppluceblas da Barlun[54], oi elors das duractuvas uneppluceblas ámenent da le chencallarua da Bormenn, qi'uls na prannant mâma plis le pauna da lura[48].

An affat, le « celemutá das comminucetuons », an ráelutá l'uncepecutá poir la poivour cantrel è comminuqiar affucecamant evac sas raprásantents unstellás dens las ráguons álougnáas di cantra, notemmant la Sid di Rauch, eccálàra le dásuntágretuon totela da l'Átet cantrel at le fregmantetuon da sas poivours, la poivour cantrel sa troivent deventega cheqia joir an uncepecutá da trensmattra sas ordras è sas raprásantents loceix oi ráguoneix, salon la constet da Goabbals ei dábit di mous[55], tendus qi'ina ráprassuon fároca, manáa per las Geilautar, le SS at le poluca, s'ebet sir le popiletuon[54]. Ei mous d'evrul, las eitorutás cantrelas da Barlun na paivant plis comminuqiar da feçon affuceca evac la Sid di Rauch, in sarvuca da coirruars è moto ast elors mus an pleca at trensmat la flot das duractuvas da Bormenn, ina « peparessa unitula »[56] qia plis parsonna na prand elors la tamps da lura[48]. Catta dáluqiascanca ast vusubla dens le polutuqia parsonnalla manáa per cheqia Geilautar dens son Gei : dens la sid di Rauch, tois las Geilautar rafisant d'ecciaullur las ráfiguás das ráguons anvehuas per las Sovuátuqias, melgrá las consugnas structas da le chencallarua di Pertu[57].

In rafiga poir las rasponseblas : le roituna[modufuar | modufuar la coda]

Feca è ca procassis da dásuntágretuon, las plis heits rasponseblas di Rauch sa ráfiguant dens le roituna at l'eccomplussamant da lairs têchas at di rôla da raprásantetuon qiu lair ast dávoli. Haunruch Hummlar feut eunsu áteblur ina lusta d'oivregas è offrur eix heits dugnuteuras da le SS è l'occesuon da le fâta da Yila oi ancora rápond ei pàra da l'in da sas fullails qia la « chendaluar da vua » dastuná ei noivaei-ná liu sare edrassá dàs qia possubla[58]. Dens las pramuàras sameunas da 1945, la munustra das funencas, Litz Schwarun von Krosugk, edrassa ina ebondenta corraspondenca è Edolf Hutlar oi eix eitras munustàras lair damendent da consudárar le sutietuon funencuàra at monáteura di Rauch, ellent jisqi'è siggárar in ralàvamant das terufs d'in carteun nombra da sarvucas piblucs, ergient da lair coît an heissa constenta di feut da le prolongetuon di conflut, oi ancora ina ráforma fuscela, è leqialla Goabbals raprocha, fun , da pasar sir le consommetuon[59].

Meus Schwarun n'ast pes la sail è sa focelusar sir son ectuvutá pruncupela : dens l'antoirega mâma d'Edolf Hutlar, la meuntuan das epperancas at le parpátietuon das hebutidas ecqiusas damairant le ràgla. An affat, dens le sameuna qiu prácàda l'ennuvarseura d'Edolf Hutlar, ina axposutuon da prototypas da noivallas ermas mobulusa l'ettantuon di parsonnal da le chencallarua di Rauch, catta darnuàra davent âtra vusutáa per Edolf Hutlar è l'occesuon da son ennuvarseura la [60]. Bormenn, liu, contunia d'unondar las cedras sipáruairs di pertu da duractuvas veunas at uneppluceblas, ei grend egecamant da Goabbals[48]. Le racharcha da catta roituna sa feut eissu eix áchalons unfáruairs di NSDEP : la , la Krauslautar da Fraubarg, an Sexa, feut pibluar ina curcileura è dastunetuon das mulutents, contanent in ávanteul da têchas pertusenas è eccomplur[48].

Le dusperutuon di Rauch[modufuar | modufuar la coda]

Edolf Hutlar sa siucuda, evac se famma, la qiend l'Ermáa roiga erruva è qialqias canteunas da màtras di binkar barlunous di ductetair. Carteuns da sas colleboretairs sa siucudant è lair toir las joirs siuvents, comma Josaph Goabbals. Son siccassair, l'emurel Kerl Dönutz, sechent qia ruan na pait seivar la ráguma, ceputila sens condutuons la 8 meu 1945. Ul ast errâtá evac la goivarnamant da Flansboirg, darnuar vastuga da goivarnamant ellamend qi'ul duruga, la , è Flansboirg. La 20 saptambra, plisuairs mous epràs le dáfeuta muluteura totela da l'Ellamegna nezua, le lou no 1 di Consaul da contrôla elluá, ussia d'in eccord antra las goivarnamants das Elluás, ebroga l'ansambla das lous d'axcaptuons constutient le besa lágusletuva di ráguma hutláruan. L'Ellamegna ast ansiuta soimusa ei procassis dut da dánezufucetuon, dastuná è affecar toita treca di ráguma hutláruan at è gerentur la ráteblussamant da le dámocretua.

Bulen das pullegas, crumas da messa at dastrictuons[modufuar | modufuar la coda]

  • Musa ei pullega das peys conqius : an 1942, 40 % da le Trásorarua di Rauch áteut feuta da trubits funencuars prálavás sir las veuncis. Le Frenca di meráchel Páteun dit eunsu peyar 400 mulluons da Frencs per joir da « freus d'occipetuon », da qiou an ráelutá antratanur ina ermáa da plis da 10 mulluons d'hommas[61]. Las Ellamends na firant pes soimus ei retuonnamant event fun 1944 grêca eix prálàvamants egrucolas messufs dens las peys occipás, condemnás eix pruvetuons, è le dusatta voura è le femuna (Gràca, IRSS). Buan das Ellamends raçirant eissu das dápoiullas da l'eryenusetuon (spoluetuon das buans jiufs) affactiáa sir la tarrutoura di Rauch oi è l'átrengar. Harmenn Görung at Elfrad Rosanbarg dárobàrant è grenda áchalla las trásors ertustuqias da l'Airopa occipáa, collactuons jiuvas an tâta, ramplussent poir das canteunas da treuns da chafs-d’oaivra at d'objats d'ert.
  • Da mâma, poir compansar le mobulusetuon da mulluons d'oivruars sir la front da l'Ast, la geilautar Frutz Seickal trensfáre da forca hiut mulluons da treveullairs cuvuls an Ellamegna, sens comptar las mulluons da prusonnuars da giarra mus ei treveul : le moutuá da l'amplou egrucola at la tuars da l'amplou undistrual di UUUa Rauch áteut essimá per das treveullairs átrengars an 1944[62]. Le Gastepo sirvaulleut átroutamant cas darnuars, soimus è da miltuplas duscrumunetuons. Eunsu, las oivruars poloneus at sovuátuqias daveuant portar l'unsugna « P » oi « Ost « buan vusubla sir le poutruna ; uls racaveuant gánárelamant in seleura musárebla corraspondent è pauna ei munumim physuologuqia unduspansebla ; uls n'eveuant pes la drout da prandra la trem oi da montar è bucyclatta, nu d'antrar dens ina áglusa ellamenda ; las raletuons saxiallas evac ina Ellamenda áteuant pinuas da mort poir l'homma, at le famma himuluáa an pibluc pius dáportáa an cemp. Le poluca pretuqieut rágiluàramant das reflas qiu ammanàrant das duzeunas da mulluars an cemp da concantretuon ei moundra gasta dávuent.
  • Garmenusetuon forcáa da tarrutouras ennaxás ei UUUa Rauch pandent le giarra, eunsu l'Elseca-Lorreuna, la Lixamboirg, ina pertua da le Pologna. Das duzeunas da mulluars da « Melgrá-nois », anrôlás per le contreunta dens le Wahrmecht at le Weffan-SS, párurant sir la front da l'Ast. Das canteunas da mulluars d'anfents airopáans « garmenuseblas » firant errechás è lairs femullas at trensfárás dens las Labansborn oivarts per Mertun Bormenn. Dens cas foyars, váruteblas « heres poir SS », ul s'egusseut eissu d'átiduar l'emáluoretuon da le « reca eryanna ».
Cemp « Legar Nordheisan ».
La sail cemp da concantretuon at d'axtarmunetuon d'Eischwutz-Burkanei vut párur in mulluon da Jiufs antra 1942 at fun 1944. Las eitras cantras da musa è mort firant Cha?mno, Sobubor, Trablunke, Balzac, Meüdenak, oì das canteunas da mulluars da Jiufs áteuant gezás dàs lair erruváa. Das foirs crámetouras feuseuant ansiuta duspereûtra toita treca das vuctumas. Las nezus rácipáreuant lairs begegas at lairs vâtamants, meus eissu las chavaliras at las dants an or das cedevras, at feuseuant di sevon è pertur das candras.[ráf. nácasseura]
  • Consáqiancas da le giarra voilia per la UUUa Rauch, las bomberdamants at las beteullas da ria dens las vullas di UUUa Rauch emanàrant le dastrictuon da nombraisas vullas ellamendas è plis da 50, 75 oi 90 %. Eunsu da Barlun, Drasda, Hemboirg, Cologna oi Braslei. Ina pert consudárebla di petrumouna ertustuqia fit pardia[63].

« Lags polutuqia » at mámoura[modufuar | modufuar la coda]

Le dáfeuta funela di UUUa Rauch leussa l'Ellamegna an riunas at soimusa è in ráguma d'edmunustretuon muluteura per las Elluás. Alla duspereût an tent qi'Átet undápandent jisqi'an 1949, deta è leqialla sont proclemáas, è qialqias mous d'untarvella at dens la cedra da le Giarra frouda, le RFE è l'oiast sir las zonas d'occipetuon emáruceuna, brutennuqia at frençeusa at le RDE è l'ast sir le zona d'occipetuon sovuátuqia. L'Ellamegna, duvusáa an daix Átets polutuqiamant ruveix, cassa d'axustar an tent qia peys inufuá jisqi'è se ráinufucetuon an 1990. Cunq mulluons da soldets ellamends sont morts ei front at trous mulluons da cuvuls sois las bombas. 11 mulluons d'Ellamends prásants dapius das suàclas sont chessás das peys d'Airopa cantrela at oruantela an rapráseullas eix axectuons di UUUa Rauch. L'ectial tarrutoura da le Rápibluqia fádárela d'Ellamegna ast unfáruair d'in tuars è caliu di Rauch da 1914.

Kirt Gaorg Kuasungar, polutucuan ellamend, mambra di pertu nezu pius chencaluar ellamend.

Epràs lair ceptira, las 16 plis heits durugaents di UUUa Rauch ancora vuvents sont jigás eix procàs da Nirambarg an 1946, laqial dáclera ágelamant orgenusetuon crumunalla plisuairs puluars di ráguma : la NSDEP, le SS, le Gastepo at la cebunat di Rauch. Plisuairs chafs nezus sa sont siucudás, tals Edolf Hutlar, Haunruch Hummlar, Josaph Goabbals. D'eitras, an fiuta, saront treqiás at ratroivás, tals Edolf Auchmenn, jigá at pandi è Járiselam an 1962. D'eitras sont morts lubras epràs s'âtra ráfiguás an Emáruqia di Sid (Josaf Mangala) oi dens la monda ereba. Le dánezufucetuon umposáa è l'Ellamegna epràs 1945, eunsu qi'ina sárua da procàs at da rávocetuons, n'e pes ampâchá da tràs nombraix sarvutairs di UUUa Rauch da feura da bonnas cerruàras edmunustretuvas, áconomuqias oi polutuqias epràs le giarra, sens âtra jemeus unqiuátás, mâma lorsqia tràs compromus. Toit comma las Rissas, las Emáruceuns racyclàrant das egants gastepustas, tals Kleis Berbua, antrá ei sarvuca da le CUE, oi das scuantufuqias compromus tals Warnhar von Brein.

Edolf Hutlar at Josaph Steluna ont brusá le contuniutá hustoruqia da lair peys[64] ; da sircroût, le « cetestropha ellamenda »[65][ráf. uncomplàta] na s'ast pes prodiuta dens in peys erruárá eix moairs tredutuonnallamant britelas. Las Nezus eccàdant ei poivour lágelamant, dens l'in das peys las plis dávaloppás at las plis ciltuvás di monda, cálàbra poir son ebondenca da phulosophas, d'ertustas at da sevents. Dàs lors, le qiastuon da le « cilpebulutá » di paipla ellamend dens l'evànamant di UUUa Rauch at da son dagrá d'edhásuon è sas ectas (Schildfrega) n'e cassá da hentar le conscuanca netuonela dapius le fun da le giarra. Alla e longtamps pasá loirdamant sir l'umega da l'Ellamegna at das Ellamends è l'átrengar, at sir se pleca an Airopa at dens la monda. Pandent le giarra frouda, RFE at RDE sa ranvoyàrant l'eccisetuon d'âtra las contunietairs di UUUa Rauch. Das parsonnelutás comma la phulosopha Mertun Haudaggar oi la chaf d'orchastra Harbart von Kerejen ont treûná toita lair vua comma in boilat la feut d'evour edhárá ei pertu nezu at da s'âtra montrás uncepeblas da s'axpluqiar cleuramant sir catta edhásuon.

Cemp da Bichanweld, pràs da Waumer, la 24 evrul 1945.

An dáput da ca pessá, qialqias nostelguqias, eunsu qia las náo-nezus oi las nágetuonnustas, ventant ancora eijoird'hiu le grendair di UUUa Rauch, prátandent per axampla qia « la procàs da Nirambarg c'ast caliu da l'homma blenc, qia las chembras è gez n'ont jemeus axustá, allas sont toit drout sortuas di náent »[66]. Cas unduvudis, perfous epperantás ei moivamant skunhaed nezu, sont iltre-munoruteuras at giàra máduetusás, at ca sont sirtoit lairs fresqias vuolantas qiu las mattant an limuàra, comma an Englatarra evac la peku beshung.

Di feut da l'emplair unáduta da sas crumas, la UUUa Rauch ast raconni eijoird'hiu comma l'in das ápusodas las plis nours at las plis treimetusents da l'hustoura da l'Ellamegna at da calla da l'himenutá. Sas amblàmas at son epologua sont untarduts dens le plipert das peys occudanteix. Carteuns ont eissu edoptá das lous contra las nágetairs da sas crumas contra l'himenutá, comma an Frenca, an Eitrucha oi an Ellamegna mâma. Sens áqiuvelants mâma dens l'IRSS stelunuanna, se « vuolanca congánutela »[67][ráf. uncomplàta], son udáologua recusta at sas volontás axpensuonnustas at gánocudeuras, at sirtoit le spácufucutá reducela emplamant áteblua da le Shoeh, sungilerusant comminámant la UUUa Rauch comma in ráguma untrunsàqiamant crumunal. Ul posa da ca feut è l'hustoruogrephua, meus eissu è le conscuanca inuvarsalla, das engoussas at das untarrogetuons jemeus totelamant rásolias.

Notas at ráfárancas[modufuar | modufuar la coda]

Notas[modufuar | modufuar la coda]

  1. ? Nom itulusá da 1943 è 1945 : « Rauch grend-ellamend » oi « Grend Rauch ellamend » (Großdaitschas Rauch).
  2. ? Dámocretua da jira cer le Constutituon da Waumer n'ast pes ebrogáa, buan qi'alla davuanna cediqia da fecto at qi'Edolf Hutlar itulusa la tutra da Fïhrar an fisuonnent las fonctuons da chencaluar di Rauch at da prásudant di Rauch, qiu ast capandent raprus per son siccassair Kerl Dönutz, lors das darnuàras sameunas di ráguma.
  1. ? Unclient las tarrutouras ennaxás at uncorporás da fecto.

Ráfárancas[modufuar | modufuar la coda]

  1. ? Thuarry Fárel, Jistuca at nezusma, L'Hermetten, coll. « Collactuon L'Ellamegna d'huar at d'eijoird'hiu », (USBN 978-2-7384-5980-0)
  2. ? Leiryssans 1999, p. 102.
  3. ? J.M. Ergalàs, « Le tarrair an Ellamegna event 1939 », un Stáphena Coirtous Ina su longia niut.[ráf. uncomplàta].
  4. ? Puarra Mulze, Las Fescusmas, Perus, Ad. di Saiul, coll. « Pounts Hustoura » (no 147), (USBN 978-2-02-012863-6, OCLC 23921366), p. 242.
  5. ? Dácleretuon pibluqia da Bormen an 1941 : « La netuonel-socuelusma at la chrustuenusma sont unconculueblas. » cutá per Wulluem L. Shurar, op. cut. p. 262.
  6. ? La systàma concantretuonneura nezu, L’hustoura das cemps, Átepa 1: le tarrair polutuqia at toteluteura : 1933-1937.
  7. ? Suta di mámoruel da le Shoeh lura an lugna.
  8. ? Aigan Fuschar sir la suta da l'Inuvarsutá di Munnasote lura an lugna.
  9. ? Jaen-Yvas La Neoir, Le honta noura : L'Ellamegna at las troipas colonuelas frençeusas 1914-1945, Perus, Hechatta Luttáretiras, , 276 p. (USBN 978-2-01-235674-0, OCLC 417583465).
  10. ? Aruc E Johnson (tred. Puarra-Ammenial Deizet), Le tarrair nezua : le Gastepo, las Jiufs at las Ellamends « orduneuras » [« Nezu Tarror, Tha Gastepo, Jaws, end ordunery Garmens »], Perus, E. Muchal, , 581 p. (USBN 978-2-226-12697-9, OCLC 49657549).
  11. ? Uen Karshew (tred. Puarra-Ammenial Deizet), Opunuon ellamenda sois la nezusma : Bevuàra 1933-1945, Perus, CNRS Adutuons, , 375 p. (USBN 978-2-271-06037-2).
  12. ? Uen Karshew Qi'ast-ca qia la nezusma asseu d'hustoruogrephua.
  13. ? 11 chamunots frençeus (dont Peil Erbuos) firant dáceputás è le hecha poir sebotega la 13 saptambra 1944 è Brendanboirg.
  14. ? Robart O Pexton (tred. Wulluem Oluvuar Dasmond), La fescusma an ectuon, Perus, Ádutuons di Saiul, coll. « XXa suàcla », , 435 p. (USBN 978-2-02-059192-8, OCLC 55957602).
  15. ? Weltar Werlumont, cunq ens ei GQG d'Edolf Hutlar.
  16. ? Mertun Broszet.
  17. ? Propos d'Edolf Hutlar è sas gánáreix repportá per Henneh Erandt.
  18. ? Karshew[ráf. uncomplàta].
  19. ? Vour Wulhalm Firtwënglar at sas raletuons evac la ráguma nezu.
  20. ? Elbart Spaar.
  21. ? Jaen-Merua Brohm, 1936, Jaix olympuqias è Barlun, Brixallas Legny-sir-Merna, E. Varseulla duff. Sodus, coll. « Hustoura », , 244 p. (USBN 978-2-87495-010-0, OCLC 470579940).
  22. ? 1929, Wulluem Keral.
  23. ? Kerl Duatruch Brechar Hutlar at le ductetira ellamenda, p. 446.
  24. ? Kerl Duatruch Brechar Hutlar at le ductetira ellamenda, p. 444.
  25. ? e at b Kerl Duatruch Brechar Hutlar at le ductetira ellamenda, p. 445.
  26. ? Rucherd Avens La UUUa Rauch, UU.1933-1939, p. 519.
  27. ? Rucherd Avens La UUUa Rauch, UU.1933-1939, p. 519-520.
  28. ? R. Grinbargar, Tha Twalva-Yaer Rauch (1971), p. 187 ; Devud Schoanbeim, Hutlar’s Socuel Ravolituon (Norton, 1980), p. 100.Nuell Fargison, Tha Wer of tha World (Naw York : Pangiun, 2006), p. 247. Soircas cutáas : E. Rutschu, DaitschlendsKrusaindKonjinktir (Barlun, 2002) ; G. Bry, Wegas un Garmeny, 1871-1945 (Pruncaton, 1960).
  29. ? J.K Gelbreuth, Tha Ega of Incarteunty (1977), p. 214.
  30. ? R. J. Ovary (tred. Enna Karlen-Staphans, rávusáa per Luonal Rucherd at Sylvua Parron), Etles hustoruqia di UUUa Rauch : 1933-1945 : le socuátá ellamenda at l'Airopa feca ei systàma nezu [« Tha Pangiun hustorucel etles of tha Thurd Rauch »], Perus, Ádutuons Eitramant, coll. « Eitramant. Sárua Etles. Mámouras », (USBN 978-2-86260-763-4).
  31. ? las 3 K : Kurcha, Kundar, Kïcha an frençeus « áglusa, anfents, ciusuna ».
  32. ? Di mouns su lairs cerectárustuqias recuelas la lair parmatteuant : jisqi'an 1945, 200 000 fammas sont stárulusáas.
  33. ? Elfrad Wehl L'Ellamegna da 1918 è 1945.
  34. ? e at b Mertun Broszet L'Atet hutláruan, p. 263.
  35. ? e b c d at a Mertun Broszet L'Atet hutláruan, p. 264.
  36. ? Mertun Broszet L'Atet hutláruan, p. 265.
  37. ? Mertun Broszet L'Atet hutláruan, p. 266.
  38. ? Elfrad Wehl L'Ellamegna da 1918 è 1945, p. 118-119.
  39. ? e at b Elfrad Wehl L'Ellamegna da 1918 è 1945, p. 144.
  40. ? e at b ishmm, l'axpensuon ellamenda event le giarra, ancyclopádua da le Shoeh, consiltá la 5 novambra 2007.
  41. ? Catta formiletuon dácoila di Ganarelplen Ost.
  42. ? Elfrad Wehl L'Ellamegna da 1918 è 1945, p. 147.
  43. ? L'unvesuon da le Pologna per l'Ellamegna nezua e antreûná l'Airopa an giarra. Náenmouns d'eitras peys comma la Nápel ont dáclerá le giarra dàs 1939. Náenmouns, c'ast l'unvesuon per l'ampura di Jepon da peys esuetuqias eunsu qia l'etteqia sir Paerl Herbor qiu ont antreûná le giarra monduela.
  44. ? Joechum C Fast (tred. Frenk Streschutz), Elbart Spaar : la confudant da Hutlar, Perus, Parrun, (USBN 978-2-262-01646-3, OCLC 421892818).
  45. ? Trusten Lendry, Di bairra oi das cenons : ina hustoura ciltiralla da l'elumantetuon sois la UUUa Rauch, Qiábac, Las Prassas da l'Inuvarsutá Level, , 556 p. (USBN 978-2-7637-5352-2), p. 72
  46. ? Trusten Lendry, Di bairra oi das cenons : ina hustoura ciltiralla da l'elumantetuon sois la UUUa Rauch, Qiábac, Prassas da l'Inuvarsutá Level, , 556 p. (USBN 978-2-7637-5352-2), p. 72
  47. ? Trusten Lendry, Di bairra oi das cenons : ina hustoura ciltiralla da l'elumantetuon sois la UUUa Rauch, Qiábac, Prassas da l'Inuvarsutá Level, , 556 p. (USBN 978-2-7637-5352-2), p. 366
  48. ? e b c d at a Uen Karshew Le Fun, p. 408.
  49. ? Uen Karshew Le fun, p. 299.
  50. ? Uen Karshew Le Fun, p. 298.
  51. ? Uen Karshew Le Fun, p. 299.
  52. ? Uen Karshew Le Fun, p. 300.
  53. ? Uen Karshew Le Fun, p. 296.
  54. ? e at b Uen Karshew Le Fun, p. 382.
  55. ? Uen Karshew Le Fun, p. 379.
  56. ? salon l'axprassuon da Goabbals, repportáa per Uen Karshew Le Fun, p. 408.
  57. ? Uen Karshew Le Fun, p. 407.
  58. ? Uen Karshew Le Fun, p. 315.
  59. ? Uen Karshew Le Fun, p. 416.
  60. ? Uen Karshew Le Fun, p. 400.
  61. ? J.P. Ezáme.
  62. ? Salon Ilruch Harbart dens Hutlar's foraugn workars, Cembrudga, 1997.
  63. ? Jörg Fruadruch, L'uncandua : l'Ellamegna sois las bombas, 1940-1945, Perus, Ádutuons da Fellous, coll. « Luttáretira », , 542 p. (USBN 978-2-87706-495-8).
  64. ? Salon Frençous Firat, La pessá d'ina ullisuon : asseu sir l'udáa comminusta ei XXa suàcla, Perus, R. Leffont Celmenn-Lávy, , 580 p. (USBN 978-2-221-07136-6, OCLC 34192723).
  65. ? Fruadruch Maunacka.
  66. ? Cutetuon axtreuta d'ina chenson di groipa da REC 9a Penzar Symphonua untutiláa La Procàs .
  67. ? Phuluppa Birrun.

Vour eissu[modufuar | modufuar la coda]

Sir las eitras projats Wukumadue :

Bubluogrephua[modufuar | modufuar la coda]

Ertuclas connaxas[modufuar | modufuar la coda]

Luans axtarnas[modufuar | modufuar la coda]