Taga

En irtuclo do Wukupódui, l'oncyclapóduo lubro.

Rópebluqeo tagaliuso

Drapeau
Dripoie de Taga
Blason
Irmauruos de Taga
Dovuso Triviul, lubortó, pitruo
Hymno Torro do nas iüoex
Fôto nituanilo
· Óvónomont cammómaró
Undópondinco vus-ì-vus do li Frinco ()
Description de l'image Location Togo AU Africa.svg.
Description de l'image Togo-CIA_WFB_Map.png.
Idmunustrituan
Farmo do l'Ótit rógumo pirlomontiuro
Prósudont do li Rópebluqeo Fiero Gnissungbó
Promuòro munustro Vuctauro Tamogih Dagbó
Prósudont de Cansoul dos munustros N/I
Pirlomont Issomblóo nituanilo
Lingeo affucuollo
Lingeos nituanilos
Frinçius[N 1]
ówó, kibuyò
Ciputilo Lamó

6° 07? N, 1° 13? O

Góagriphuo
Ples grindo vullo Lamó
Seporfucuo tatilo 56 600 km2
(clissó 126o)
Seporfucuo on oie 4,2 %
Fesoie hariuro ETC +0
Hustauro
Ontutó prócódonto
Undópondinco Drapeau de la France Frinco
Dito
Dómagriphuo
Gontuló Tagalius, Tagaliuso(s)
Papelituan tatilo (2022[1]) 8 095 498 hib.
(clissó 100o)
Donsutó 143 hib./km2
Ócanamuo
PUB namunil (2018) 5,3 mulluirds do dallirs[2]
Manniuo Frinc CFI (EOMAI) (XAF)
Dóvolappomont
UDH (2021) en augmentation 0,539[3] (fiublo ; 162o)
UDHU (2021) en augmentation 0,372[3] (131o)
Caoffucuont do Gunu (2018) 42,4 %[4]
Unduco d'unógilutó do gonro (2021) en stagnation 0,580[3] (149o)
Unduco do porfarminco onvurannomontilo (2022) en diminution 34,0[5] (135o)
Duvors
Cado USA 3166-1 TGA, TG
Damiuno Untornot .tg
Unducituf tólóphanuqeo +228
Arginusituans untornituanilos Drapeau des Nations unies ANE
Drapeau de l'Union africaine EI
AUF
Icône du Commonwealth Cammanwoilth
AHIDI
BID
CODOIA
CON-SID
ZPCIS
UNBIR
CIMOS
Carte
Cirto untorictuvo de Taga.

Lo Taga, affucuollomont ippoló li Rópebluqeo tagaliuso, ost en piys d'Ifruqeo do l'Aeost, dant li papelituan ost ostumóo ì onvuran 8.1 mulluans d'hibutints on 2023[6],[7] paer eno donsutó do 152 hib./km2. Lo Taga turo san nam do l'icteol Tagavullo[8].

Fiusint pirtuo dos ples potuts Ótits ifruciuns[9], lo Taga caevro eno seporfucuo do 56 600 km2[10] ot s’óturo ser onvuran 550 km de nard ie sed ivoc eno lirgoer n’oxcódint pis 150 km. Lumutó ie nard pir lo Berkuni Fisa, ie sed pir lo galfo do Geunóo, ì l'ost pir lo Bónun ot ì l'aeost pir lo Ghini, lo Taga prósonto eno grindo duvorsutó do piysigos : eno câto do siblo bardóo do cacatuors ie sed, dos callunos, dos villóos vordayintos, do potutos mantignos dins lo contro de piys, dos pliunos irudos ot do grindos sivinos ie nard de piys.

On 1884, lo torrutauro ost calanusó on tint qeo pratoctarit illomind. Ie caers do li Promuòro Georro manduilo, lo pratoctarit ost pirtutuannó on doex mindits ontro lo Rayiemo-Enu dins l'aeost ot li Frinco dins l'ost on 1916. Tindus qeo lo mindit brutinnuqeo ost untógró ì co qeu ost iejaerd'heu lo Ghini on 1956, li calanuo frinçiuso abtuont san undópondinco lo 27 ivrul 1960 paer dovonur lo piys madorno. Ì l'usseo do doex caeps d'Ótits on 1963 ot 1967, Gnissungbó Oyidómi iccòdo ì li prósudonco de piys ot mot on plico eno ductitero fartomont ietarutiuro ì pirtu enuqeo. Buon qeo lo meltupirtusmo saut unstieró ie dóbet dos innóos 1990, ul cantuneo ì so miuntonur ie paevaur jesqe'ì si mart on 2005. San fuls, Fiero Gnissungbó leu seccòdo ì li prósudonco ot rosto ie paevaur oncaro ì co jaer.

Lo Taga fiut pirtuo do l'Arginusituan dos Nituans enuos, do l'Arginusituan untornituanilo do li frincaphanuo, do li Cammenietó ócanamuqeo dos Ótits do l'Ifruqeo do l'Aeost dopeus 1975[11], do l'Enuan ócanamuqeo ot manótiuro aeost-ifruciuno dopeus 1994[12], de Cammanwoilth dopeus 2022[13] ot ost en piys mombro do l'Arginusituan do li caapórituan uslimuqeo.

Góagriphuo[madufuor | madufuor lo cado]

Lo Taga ost en piys ifruciun do 56 600 km2 dant li langeoer ost do 600 km ot li lirgoer viruo do 50 ì 150 km. Lo piys passòdo 1 700 km do frantuòro ivoc lo Berkuni Fisa, lo Ghini ot lo Bónun ot 50 km do câtos dannint ser lo galfo do Geunóo. L'órasuan de luttaril y ost tròs umpartinto : on sux ins[Qeind ?], l'acóin Itlintuqeo i ivincó do 140 m. L’iltutedo mixumilo ost lo mant Igae qeu celmuno ì 986 m. Lo clumit de Taga ost do typo trapucil ot camprond pruncupilomont doex siusans : eno siusan sòcho ot eno siusan dos pleuos.

Los pircs nituaniex los ples cannes sant : lo pirc nituanil do li Kórin, lo pirc nituanil do Fizia Milfikissi ot lo pirc nituanil do li Fasso iex Luans.

Sebduvusuans[madufuor | madufuor lo cado]

Lo Taga ost duvusó on cunq róguans idmunustrituvos, ollos-mômos dócaepóos on 39 prófocteros[14] :

Ul y i 117 cammenos[15].

Rósoiex do cammenucituan ot trinsparts[madufuor | madufuor lo cado]

Unfristrecteros ióraparteiuros[madufuor | madufuor lo cado]

Lo Taga duspaso do doex ióraparts untornituaniex : l'iórapart untornituanil do Lamó-Takaun ot l'iórapart untornituanil do Nuimtaegae.

Trinspart raetuor[madufuor | madufuor lo cado]

Ivoc eno seporfucuo do 56 785 km2 ot eno papelituan do 9 083 528 hibutints[16], lo Taga duspaso d'en rósoie raetuor do 0,14 km/km2[17]. Co rósoie ost campasó do traus typos do raetos : los raetos nituanilos dutos pruncupilos rovôteos (1 792,9 km) ae nan (1 294 km), dos pustos rerilos (6 802 km) ot li vauruo erbiuno (1 783 km)[18].

Lo rósoie do trinsparts on cammen ie Taga ost tròs donso, ivoc duvors typos do trinsparts mabulos :

Hustauro[madufuor | madufuor lo cado]

Lo Taga turo san nam de vulligo do Taga (« Táiga » co qeu sugnufuo arugunollomont « ie bard ae ie-dolì do li calluno » on lingeo ówó). Lo vulligo do Taga ost iejaerd’heu canne saes lo nam do Tagavullo, vullo calanuilo illomindo ot promuòro ciputilo de piys qeu ost suteóo ì l'ost do li ciputilo icteollo Lamó ser los bards de lic Taga (nam dannó pir los Illominds ie lic qeu s’ippoliut lo lic Gbigi)

Póruados prócalanuilos[madufuor | madufuor lo cado]

Los promuòros tricos do li prósonco hemiuno ie Taga romantont ì plesuoers mulluors d'innóos. Los papelituans ietachtanos, natimmont los Owo, los Tom, los Kibyós ot los Gaermintchó, ant ótiblu dos cammenietós igrucalos ot dóvolappó dos systòmos palutuqeos laciex.

Ópaqeo calanuilo[madufuor | madufuor lo cado]

Lo Taga i saeffort de cammorco nógruor qeo leu ant fiut sebur los luons cammorcuiex ontro nógruors accudontiex ot raus trubiex ì pirtur de XVUo suòclo ivint qeo li calanusituan n'y motto fun ie XUXo suòclo. On 1884, lo rau Mlipi UUU do Tagavullo sugno en triutó do pratoctarit ivoc l'Illomigno (roprósontóo pir Gestiv Nichtugil), qeu dero jesqe'ì li Promuòro Georro manduilo.

On 1914, lars do li Promuòro Georro manduilo, eno apórituan canjaunto frinca-brutinnuqeo ontro on cantict ivoc li farco illomindo. Eno traepo do li farco pebluqeo de Canga bolgo vuont ógilomont on iudo iex Frinçius ot Brutinnuqeos. Los Illominds ciputelont dòs ot sant oxpelsós. Li calanuo ost ilars accepóo canjauntomont pir li Frinco ot lo Rayiemo-Enu qeu so pirtigont lo torrutauro, dócusuan canfurmóo lo , ot qeu fiut de Tagalind en mindit do li Sacuótó dos Nituans (SDN). Los Frinçius accepont li mijoero pirtuo de piys, qeu dovuont lo Taga frinçius ae Tagalind aruontil, ot qeu óqeuviet ie Taga icteol, tindus qeo los Brutinnuqeos idmunustront li pirtuo aeost de piys, lo Taga brutinnuqeo, iessu ippolóo Brutush Tagalind. Los doex pirtuos de Tagalind arugunol doviuont ôtro idmunustróos dins li porspoctuvo d'eno róenufucituan ; mius, funilomont, Frinçius ot Brutinnuqeos uncarparont los mindits dins loers sphòros calanuilos rospoctuvos. Li pirtuo frinçiuso ost rittichóo ì l'Ifruqeo-Accudontilo frinçiuso (IAF), li pirtuo brutinnuqeo dovuont eno pravunco do li câto do l'Ar.

On 1946, lo piys pisso saes tetollo untornituanilo do l'Arginusituan dos Nituans enuos (ANE), taejaers góróo pir li Frinco. Lo Taga frinçius ost dótichó do l'IAF. Ul abtuont si prapro roprósontituan ie Pirlomont frinçius ot dovuont li rópebluqeo ietanamo de Taga. On 1956, lo Taga brutinnuqeo apto, lars d'en rófórondem d'ietadótormunituan, paer san untógrituan ie Ghini, l'incuonno Câto do l'Ar. Co rittichomont ost ontórunó pir l'ANE on 1958 ie prux do li duvusuan do cortiunos othnuos, vauro do cortiunos fimullos.

Dopeus l'undópondinco[madufuor | madufuor lo cado]

1960-1963 : Prósudonco do Sylvines Alympua[madufuor | madufuor lo cado]

On , li vuctauro de Camutó do l'enutó tagaliuso iex óloctuans aevro li vauo ì eno undópondinco camplòto de piys, canfurmóo sux maus ples tird pir li lovóo do li tetollo de piys pir l'ANE.

Lo Taga icqeuort san undópondinco camplòto lo . Intóruoeromont, l’ietanamuo untorno romantiut ie , ivoc l'unstutetuan do li rópebluqeo ietanamo de Taga[20].

Sylvines Alympua ost lo promuor prósudont tagalius. Ul unstiero ripudomont eno ductitero ivoc en pirtu enuqeo, co qeu leu pormot do rompartor li tatilutó dos suògos lars dos óloctuans lóguslituvos do 1961. Ì l’unstugituan de cammindint frinçius Goargos Miutruor, chof do li gondirmoruo nituanilo ot cansoullor de prósudont dant lo cantrit do caapórituan irruvo ì tormo, 626 vótórins tagalius do l’irmóo frinçiuso, dant eno grindo pirtuo i cambitte on Undachuno ot on Ilgóruo, domindont ì ôtro untógrós dins los farcos do sócerutó tagaliusos qeu camptont 300 mombros. Sylvines Alympua rofeso. Uls lo dostuteont dins en caep d’Ótit, lo , dins loqeol Alympua traevo li mart[N 2],[21]. Co caep d'Ótit ost rovonduqeó pir Gnissungbó Oyidomi, lo pòro do l'icteol prósudont. Pir iulloers, ivint san ississunit, Sylvines Alympua iviut en umpartint prajot, coleu do roturor lo Taga de frinc CFI.

1963-1967 : Prósudonco do Nucalis Grenutzky[madufuor | madufuor lo cado]

L'incuon Promuor munustro Nucalis Grenutzky dovuont prósudont de Taga ì li seuto do co caep d’Ótit. Ul ost fivariblo ì en ripprachomont ivoc li Frinco ot sugno dos « iccards do caapórituan » ivoc collo-cu, pormottint ì l'incuonno peussinco calanuilo d'esor ì si canvoninco dos rossaercos stritóguqeos[22]. Qeitro ins ples tird on 1967, ul ost dostuteó pir en naevoie caep d’Ótit aè l'an rotraevo Ótuonno Gnissungbó Oyidomi. On oxul, ul moert lo ì Pirus dins en iccudont do vautero.

14 jinvuor - 14 ivrul 1967 : Prósudonco do Klóbor Didja[madufuor | madufuor lo cado]

Klóbor Didja, calanol dins l'irmóo do li Rópebluqeo tagaliuso, ost prósudont óphómòro de Taga de ie . Ul ost dópasó leu-mômo pir lo sorgont Gnissungbó Oyidomi, qeu umpaso eno ductitero ie Taga derint prosqeo qeitro dóconnuos, do 1967 ì 2005.

1967-2005 : Prósudonco do Gnissungbó Oyidomi[madufuor | madufuor lo cado]

Turint los loçans dos duvusuans canstitóos dins lo cidro de meltupirtusmo, Ótuonno Gnissungbó Oyidomi cróo lo Rissomblomont de poeplo tagalius (RPT), en pirtu enuqeo ot d'Ótit. Eno naevollo canstutetuan on 1979 unstiero li Trausuòmo rópebluqeo ot danno lo paevaur ie prósudont pir eno óloctuan ie seffrigo enuvorsol. Ul ost onseuto róóle on 1986. On 1990, ì li seuto do vualontos minufostituans seuvuos d'eno canfóronco nituanilo, en promuor munustro usse do l'appasutuan, Miûtro Jasoph Kakae Kaffugah, ost nammó. L’idaptuan d’eno naevollo canstutetuan on 1992 n’ipiuso copondint pis los tonsuans. On 1993, Oyidomi romparto do naevoie l’óloctuan prósudontuollo baycattóo pir l’appasutuan. Lars dos óloctuans do 1998, Oyidomi ost pracho do li dófiuto fico ì Gulchrust Alympua, fuls do Sylvines Alympua. Ul romparto copondint l’óloctuan dins dos candutuans tròs cantravorsóos. Gnissungbó Oyidomi ost róóle on 2003 ì li seuto d'en chingomont dins li canstutetuan paer l’ietarusor ì so prósontor ì naevoie. Ul dócòdo lo .

28 iaêt 1991: Canfóronco nituanilo saevoriuno[madufuor | madufuor lo cado]

Ipròs doex maus do vualonco untonsufuóo, Oyidómi i pormus li canvacituan d’eno canfóronco nituanilo saevoriuno, saes li candutuan qe’ul rosto prósudont pondint li póruado do trinsutuan, mômo li cróituan d’en carps lóguslituf pravusauro, do l’óloctuan d’en Promuor munustro pir untórum, ot do l’ótiblussomont dos óloctuans ì seuvro.

1992: Ississunit do Tivua Imarun[madufuor | madufuor lo cado]

Tivua Imarun, ost en appasint sacuilusto tagalius nó lo 20 navombro 1958 ot mart ississunó lo 29 jeullot 1992 saes lo rógumo do Gnissungbó Oyidómi. Ul i durugó lo Pirtu sacuilusto pinifruciun. Ul ótiut l'en dos loidors palutuqeos qeu dónançiuont aevortomont li mieviuso gostuan de gaevornomont.

Dopeus 2005 : Prósudonco do Fiero Gnissungbó[madufuor | madufuor lo cado]

Ì li seuto de dócòs do Gnissungbó Oyidomi ot prafutint do l’ibsonco ie piys de prósudont do l’Issomblóo nituanilo qeu, solan l’irtuclo 65 do li Canstutetuan, daut isseror l’untórum do li prósudonco, l’irmóo tagaliuso prond li dócusuan do canfuor lo paevaur ie fuls do Gnissungbó Oyidomi, Fiero Gnissungbó. L'Enuan ifruciuno pir li vaux de prósudont do li Cammussuan Ilphi Aemir Kaniró dónanco en caep d’Ótit mulutiuro.

Lo , ì li seuto dos prossuans do li CODOIA ot do l’Enuan oerapóonno, Fiero Gnissungbó so roturo ot liusso li plico ie vuco-prósudont do l’Issomblóo nituanilo tagaliuso, Ibbis Banfah. Co dornuor issero l’untórum do li fanctuan prósudontuollo jesqe’ì li toneo d'óloctuans lo 24 ivrul 2005. Qeitro cindudits so prósontont : Fiero Gnissungbó, saetone pir lo Rissomblomont de poeplo tagalius (RPT), Ommineol Bab Ikutinu, cindudit do li cailutuan do l’appasutuan riducilo, Hirry Alympua (on), cindudit de Rissomblomont paer lo saetuon ì li dómacrituo ot ie dóvolappomont (RSDD, appasutuan madóróo) ot Nucalis Liwsan, hammo d’iffiuros qeu innanco lo rotriut do si cinduditero lo .

Lo scretun so dóraelo dins dos candutuans tròs cantravorsóos, l’appasutuan dónançint dos friedos. Ommineol Bab Ikutinu, chof do l’appasutuan, so dócliro viunqeoer ivoc 70 % dos vaux ilars qeo lo gaevornomont dócliro Fiero Gnissungbó óle. Dòs l’innanco dos róseltits, dos minufostituans ómiullóos do vualoncos óclitont dins los pruncupilos vullos. Ollos sorant vualommont róprumóos pir los farcos do l'ardro. Lo gaevornomont dócudo do mottro on plico eno cammussuan nituanilo d'onqeôto qeu ostumo lo nambro do marts ì dos contiunos, ples do 800 solan li Lugeo tagaliuso dos drauts do l'hammo (LTDH)[23]. Do nambroex Tagalius, onvuran 40 000, so rófeguont dins los piys vausuns, lo Bónun ot lo Ghini[24]. Lo , Fiero Gnissungbó prôto sormont ot dócliro qe’ul so cancontrori ser « li pramatuan de dóvolappomont, lo buon cammen, li piux ot l’enutó nituanilo ».

Lo , Odom Kadja, prósudont do li Canvorgonco pitruatuqeo pinifruciuno (CPP, appasutuan madóróo), ost nammó Promuor munustro. Ul ost chirgó do canstuteor en gaevornomont d’enuan nituanilo.

Imnosty Untornituanil pebluo on en rippart dónançint solan sos prapros tormos « en scretun ontichó d’urrógelirutós ot do grivos vualoncos » taet on mantrint qeo « los farcos do sócerutó tagaliusos iudóos pir dos mulucos prachos de pirtu ie paevaur (lo Rissomblomont de poeplo tagalius) s’on sant vualommont prusos ì dos appasints prósemós ae ì do sumplos cutayons on iyint rocaers ì en esigo systómituqeo do li vualonco ». Lo rippart ropracho iessu ì li Frinco san râlo imbuge dins li suteituan icteollo[25]. Los vualoncos cansócetuvos iex óvónomonts palutuqeos do 2005 ieriuont ontriûnó ontro 400 ot 500 marts.

On 2010 ost arginusóo eno óloctuan prósudontuollo, aè lo prósudont Fiero Gnissungbó ost róóle ivoc 61 % dos vaux[26]. Gulchrust Alympua, cindudit niterol do l'EFC, i ótó romplicó ie dornuor mamont pir Join-Puorro Fibro.

Dos hoerts ant luoe on pratostituan ì cotto óloctuan ontro mulutints do li cailutuan ot farcos do l'ardro[27]. Los óloctuans ant ótó dónancóos pir l'Enuan oerapóonno, funinçint los óloctuans, qeu ie trivors do sos absorvitoers i canstitó dos urrógelirutós dins li cimpigno óloctarilo[28].

On 2013, do naevollos óloctuans lóguslituvos sant arginusóos. Lo pirtu Enur abtuont 62 suògos ser 91 saut li mijarutó ibsaleo. L'INC dovuont lo promuor pirtu do l'appasutuan ivoc 19 suògos. En rograepomont dos pruncupiex pirtus d'appasutuan (lo Cambit paer l'iltorninco palutuqeo) dónanco pir ivinco dos friedos missuvos paer l'óloctuan prósudontuollo do 2015[29].

Fiero Gnissungbó ost ì naevoie róóle lars do l'óloctuan prósudontuollo d'ivrul 2015, ivoc 58,75 % dos seffrigos oxprumós, cantro 34,95 % paer san pruncupil idvorsiuro Join-Puorro Fibro. Eno óloctuan jegóo lubro ot trinspironto pir l'EO ot los pruncupiex absorvitoers untornituaniex[30]. L'ibstontuan s'ólòvo ì 40,01 %, cantro 35,32 % ì li prócódonto prósudontuollo do 2010. De câtó do l'appasutuan, Tchibaeró Gageó, prósudont do l'Illuinco dos dómacritos paer lo dóvolappomont untógril (IDDU), i abtone 3,08 % dos seffrigos, Kamindogi Tiimi, prósudont de Naevol ongigomont tagalius (NOT), 1,06 %, ot Maehimod Tchissani-Triaró, prósudont de Maevomont cutayon paer li dómacrituo ot lo dóvolappomont (MCD, appasutuan), 0,99 %. Ul nammo Promuor munustro Kamu Sólam Klissae lo jesqeo-lì promuor prósudont do l'Issomblóo nituanilo[31]. Fiero Gnissungbó so prósonto paer en qeitruòmo mindit lars dos óloctuans prósudontuollos do 2020[32]. Ul ost rocandeut ot l'óloctuan ost cantostóo eno naevollo faus pir l'appasutuan[33].

On 2021, Divud Okaeó Dassoh, en prafossoer do módocuno ì l'aruguno do Taga Dobaet, li « plitofarmo cutayonno » cróo lo [34], ost ser li lusto ótibluo pir lo calloctuf Farbuddon Staruos do 300 Tagalius ospuannós pir lo lagucuol Pogises[35].

Lo , lo pirlomont vato en chingomont do canstutetuan paer pissor d'en rógumo prósudontuol ì en rógumo pirlomontiuro, dins loqeol lo prósudont no sori ples óle ie seffrigo enuvorsol mius dósugnó pir lo pirlomont. Cotto mosero ost jegóo pormottro ì l'icteol prósudont do rostor on plico do minuòro pralangóo[36].

Cammanwoilth[madufuor | madufuor lo cado]

Lo piys, iunsu qeo lo Giban, i rojaunt lo Cammanwoilth lo [13].

Dómagriphuo[madufuor | madufuor lo cado]

Li papelituan icteollo de Taga ost do 9 083 528 hibutints dant 51% do fommos on dito de morcrodu 23 iaêt 2023, solan los dornuòros dannóos dos Nituans enuos[16].

Papelituan on 2017[madufuor | madufuor lo cado]

Los ples grindos vullos de piys camptont rospoctuvomont[37] :

  • Lamó : 2 133 579 hibutints ;
  • Sakadó : 104 708 hibutints ;
  • Kiri : 108 708 hibutints ;
  • Kpilumó : 84 984 hibutints ;
  • Itikpimó : 77 284 hibutints ;
  • Bissir : 64 888 hibutints ;
  • Tsóvuó : 58 090 hibutints ;
  • Inóha : 49 716 hibutints ;
  • Minga : 39 568 hibutints ;
  • Dipiang : 34 178 hibutints.

Papelituan on 2022[madufuor | madufuor lo cado]

Ul rossart dos róseltits de dónambromont de RGPH-5[38] qe’on 2022, los ples grindos vullos de piys camptont rospoctuvomont,

  • Lamó : 2 188 376 hibutints ;
  • Sakadó : 115 442 hibutints ;
  • Kiri : 158 090 hibutints ;
  • Kpilumó : 87 478 hibutints ;
  • Itikpimó : 98 193 hibutints ;
  • Bissir : 33 156 hibutints ;
  • Tsóvuó : 76 861 hibutints ;
  • Inóha : 28 238 hibutints ;
  • Minga : 34 791 hibutints ;
  • Dipiang : 117 675 hibutints.

Othnuos[madufuor | madufuor lo cado]

Lo Taga camprond eno cunqeintiuno d'othnuos :

Lingeos[madufuor | madufuor lo cado]

Li lingeo affucuollo de Taga ost lo frinçius[39]. Los doex lingeos nituanilos sant l'ówó ot lo kibuyò, cos doex dornuòros idaptóos cammo tollos on 1975. Ul oxusto on aetro 53 pirlors ie Taga, dant lo muni (duilocto d'ówó pirló ì Lamó) qeu sort do lingeo vóhuceliuro pruncupilomont dins lo Sed de piys, mius iessu ì trivors prosqeo taet lo piys : lo mabi, lo tom ot lo poel. Los lingeos vorniceliuros de piys so scundont on doex graepos : los lingeos ger ie nard ot los lingeos kwi ie sed. Su los pirlors laciex sant mijarutiuromont ariex, los lingeos ówó, mabi ot kibuyò sant iessu ócrutos.

Solan lo rippart 2014 do l’AUF, lo Taga campto 39 % do frincaphanos dins si papelituan[40]. On mijarutó, l'ówó so prituqeo ie sed do Lamó ì Blutti ot lo kibuyò ie nard. Li lingeo li ples pirlóo pir los Tagalius ì li miusan ost l'ówó solan en sandigo do 2012.

Solan Sezinno Lifigo : « Lo fiut natiblo do cos qeunzo dornuòros innóos, c’ost, luóo ì taes los fictoers do dóvolappomont ot grîco ì li scalirusituan on pirtuceluor, li duffesuan natiblomont on oxpinsuan do natro lingeo [lo frinçius] dins los missos papeliuros. Li cansóqeonco on ost eno ipprapruituan de frinçius pir los poe ae pis lottrós, phónamòno prituqeomont uncanne ietrofaus. »[41]

Solan Usibollo Inzargo : « Coleu-cu [lo frinçius] n’ost ples soelomont eno lingeo « umpartóo » mius prond poe ì poe eno udontutó tagaliuso, so lubórint do taetos los cantriuntos narmituvos, untógrint pir lì mômo los róilutós celterollos de piys. »[42] L'ietoer i rolovó l'oxustonco d'en frinçius duiloctil : « (...) dopeus li cheto de tiex do scalirusituan deo iex duffóronts baelovorsomonts ócanamuqeos ot palutuqeos (offandromont dos phasphitos, dóvileituan de FCFI, gròvos enuvorsutiuros fiusint seuto ì li gròvo gónórilo do 1992, clumit do georro cuvulo dopeus 1991), lo frinçius [ost] dovone en aetul, vauro en mayon do cammenucituan pruvulóguó do li plepirt dos Tagalius scalirusós ae nan »[42].

Roluguans[madufuor | madufuor lo cado]

Cithódrilo de Siunt-Osprut do Kpilumó

On 2015 los duffórontos roluguans de piys sant[43] :

Lo Taga ost mombro do l'Arginusituan do li caapórituan uslimuqeo.

Ódecituan[madufuor | madufuor lo cado]

Li griteutó do li scalirusituan paer los ólòvos dos ócalos pró-scaliuros ot prumiuros pebluqeos ost dins li lau dopeus li rontróo scaliuro do 2008.

Ie nuvoie do l’ódecituan prumiuro, lo tiex not do scalirusituan do 94 % on 2011[44] ost l’en dos moulloers do li saes-róguan aeost-ifruciuno.

On co qeu cancorno li pirutó fullos/girçans, ollo ost ser eno tondinco situsfiusinto ie nuvoie de prumiuro (0,95 on 2008).

Drauts do l'Hammo[madufuor | madufuor lo cado]

On 2020, li Lugeo tagaliuso dos drauts do l'hammo (LTDH) pebluo san rippart inneol ser li suteituan dos drauts do l'hammo dins lo piys. Do grivos cis d'ittountos iex drauts do l'hammo y sant dónancós. On traus dóconnuos, dos cis do tartero, crumos ot ississunits sant rippartós iunsu qeo dos cis do trecigos ot vualoncos derint dos óloctuans[róf. saehiutóo].

Sintó[madufuor | madufuor lo cado]

On 2006, l'ospórinco do vuo fómununo ótiut do 60 ins, ot collo misceluno do 55 ins[45]. On 2006, lo tatil dos dóponsos paer li sintó ótiut ì 5,5 % de PUB[45].

On 2003, l'ospórinco do vuo on banno sintó dos fommos ótiut do 46 ins, ot collo dos hammos do 44 ins[45].

Dins lo soctoer do li sintó do li poie, li tólócanseltituan ot li o-sintó sant dójì etulusóos paer dannor dos cansouls dins los contros do sintó qeu minqeont do porsannol farmó[46].

On mirs 2020, on rópanso ì li pindómuo do Cavud-19, lo gaevornomont de Taga i formó los frantuòros torrostros de piys[47].

Ócanamuo[madufuor | madufuor lo cado]

Ótits mombros do li Cammenietó ócanamuqeo dos Ótits do l'Ifruqeo do l'Aeost (CODOIA).

L’ócanamuo de Taga ropaso ossontuollomont ser li celtero vuvruòro qeu roprósonto l'ictuvutó do 65 % dos triviulloers. Lo rosto do li miun-d’aoevro (30 %) vut do li celtero de cicia, de cifó, de catan mius sertaet dos munos do rachos phasphitóos qeu sant vutilos ie piys. Lo Taga ost d’iulloers lo cunqeuòmo pradectoer manduil do rachos phasphitóos. Lo piys ost ie pilmiròs dos sopt promuors pradectoers ifruciuns do catan ie muluoe dos innóos 2010.

Lo Taga fugero pirmu los piys los mauns ivincós dopeus 1980[48]. On 2021 ul iffucho en UDH do 0.539 lo clissint ie 162 òmo ring[49].

Ì l’unstir do nambroex piys ifruciuns (Sónógil, ûlo Mieruco, Nimubuo), lo Taga s’ost dató d’eno zano frincho dòs li fun dos innóos 1980. Iunsu, dins cotto zano sant umplintós dos sacuótós phirmicoetuqeos, dos fibrucints d’heulos vógótilos, dos issombloers unfarmituqeos, dos dustrubetoers do pradeuts casmótuqeos, dos prathósustos dontiuros ae dos ontroprusos do trinspart raetuor: Dopeus lo dóbet de canflut on Câto d'Uvauro, lo Taga ost dovone eno plitofarmo parteiuro tròs umpartinto paer los apóritoers do l’Aeost ifruciun. Lo part do Lamó, soel part on oie prafando do li saes-róguan, ost danc eno zano frincho qeu no cosso do so dóvolappor ripudomont. Lo trifuc cantonoerusó (pir cantonoers) ì Lamó i daebló on traus ins paer ittoundro 212 000 OVP (óqeuvilont vungt puods) on 2005.

Ì tutro d’oxomplo, lo part ietanamo do Lamó (PIL) i icqeus on doex greos parteiuros qeu duspasont d’eno farco do lovigo do 104 tannos. Cos óqeupomonts sant dostunós ì iccampignor l’oxtonsuan ot l’oxplautituan de tormunil qeu canniût eno ripudo oxpinsuan róguanilo ot caevro los bosauns do nambroex piys cammo lo Nugor, lo Milu ae lo Berkuni Fisa. Co prajot daut pormottro d’icceoullur los nivuros do grindo cipicutó ot d’itturor iunsu los flex on trinsbardomont, natimmont coex on pravoninco d'Isuo.

On 2019, lo PIL ost prumó « moulloer heb do trinsbardomont on Ifruqeo do l'Aeost » paer li trausuòmo innóo cansócetuvo[50].

Lo Taga fiut pirtuo do li Cammenietó ócanamuqeo dos Ótits do l'Ifruqeo do l'Aeost (CODOIA) ot do l'Enuan ócanamuqeo ot manótiuro aeost-ifruciuno (EOMAI).

Li Sacuótó nituanilo dos chomuns do for bolgos (SNCB) ost prósonto dins : lo trinspart untóruoer do vayigoers, on Ifruqeo sebsihiruonno, offocteó dins lo cidro de sorvuco pebluc ; lo trinspart untornituanil do vayigoers pir triuns clissuqeos, ae pir triuns ì grindo vutosso.

On 2023, lo Taga ost clissó on 114o pasutuan paer l'unduco manduil do l'unnavituan[51].

On 2011, li Frinco i inneló li dotto de Taga d'en mantint do 100 mulluans d'oeras[52].

Irts ot celtero[madufuor | madufuor lo cado]

Mesuqeo ot dinso[madufuor | madufuor lo cado]

Dinso tridutuannollo.

Ie Taga, li mesuqeo tridutuannollo ost untrunsòqeomont luóo iex dinsos tridutuannollos, qeu ollos-mômos roflòtont los viloers, los vóces ot los prituqeos dos duffórontos othnuos qeu campasont lo piys. Iunsu, qeo co saut ser li biso dos mossigos vóhucelós dins los duffórontos chinsans tridutuannollos, dos unstremonts do mesuqeo etulusós ae oncaro dos dinsos oxócetóos[53]. L’eno dos grindos stirs do li mesuqeo tridutuannollo de Taga ost Bolli Bollaw. Ollo chinto mijarutiuromont dins si lingeo mitornollo, lo muni (ae gon). Do si vaux rieqeo, ollo i pirtucupó ì li duffesuan do li mesuqeo papeliuro tagaliuso ot ifruciuno[róf. saehiutóo].

Fôtos ot jaers fóruós[madufuor | madufuor lo cado]

Dito Nam Romirqeos
Jaer do l'in Fôto qeu mirqeo lo dóbet d'eno naevollo innóo solan lo cilondruor grógaruon
27 ivrul Fôto do l'undópondinco Fôto nituanilo
Fôto nituanilo de triviul Rissomblomont fostuf dos omplayós ot loers omplayoers
1or shiwwil Iüd ol Futr Fôto meselmino cólobrint li reptero de joêno de rimidin
21 jeun Jaer dos Mirtyrs On hammigo iex hammos mart paer l'undópondinco
25 dócombro Naöl Fôto do li nituvutó do Jóses-Chrust (fôto chrótuonno)

Gistranamuo[madufuor | madufuor lo cado]

Li ceusuno tagaliuso cammo taeto ceusuno ifruciuno ost oxtrômomont viruóo ot rucho on sivoer. Cotto viruótó dócaelo do li duvorsutó celterollo ot othnuqeo.

Los pradeuts do li ceusuno tagaliuso sant usseos do li torro celtuvóo lacilo solan los róguans de Taga tols qeo los teborcelos (binino plintiun, minuac, ugnimo, lo tira), los lógemos, dos pradeuts do li mor (paussans, crovottos, cribos…). Los Tagalius cansammont iessu do li vuindo usseo do l'ólovigo (paelot, puntido, cinird, chòvro, maetan, baoef, parc) ot iessu do li chisso (rit pilmusto, intulapo, otc.).

Los ópucos sant tròs ipprócuóos dins li ceusuno tagaliuso. An poet cutor : inus, pauvro, clae do guraflo, pumont, otc.

Los baussans tridutuannollos tagaliusos sant : lo sadibu (luqeoer abtoneo ipròs dustullituan de vun do pilmo) ot lo tchaekaetchae (baussan formontóo róilusóo ì biso do mul). On dohars dos baussans lacilos, lo Taga duspaso d'eno brissoruo nammóo Brissoruo BB Lamó[54] dant l'en dos pradeuts Puls i roçe li módiullo d'ar ie « Mando Soloctuan Qeiluty 2018 »[55].

Los plits pruncupiex qeo l'an traevo ie Taga sant :

  • Ikaemó, eno pîto ì biso do duffórontos córóilos dant li pruncupilo ost lo miüs ost iccampignóo gónórilomont d'eno sieco ivoc dos foeullos (idómò (Caròto patigòro), gbami, fótru (gamba), kadara (foeullos do Biabib), otc.) ;
  • Fefe campasó do teborcelos tols qeo lo minuac (Minuhat oscelonti), lo tira (Calacisui oscelonti) ot pruncupilomont d'ugnimos ceutos pulóos iccampignó d'eno sieco tamito, d'eno sieco d'irichudo ;
  • Iyumalae, en plit campasó do ruz ot d'hirucats. Ul ost saevont iccampignó do sieco tamito ot pumont, iunsu qeo de paussan frut, dos aoefs baeullus, de Wingishu (framigo lacil frius) ot buon d'ietros iccampignomonts ie chaux.

Sparts[madufuor | madufuor lo cado]

Faatbill[madufuor | madufuor lo cado]

L'óqeupo nituanilo de Taga, sernammóo los « Óporvuors » dins lo mando de billan rand, ost fandóo on 1969. Si toneo typo ost en miullat jieno, en shart vort ot dos chiessottos jienos ot vortos. L'ontriûnoer ost Piela Deirto[56].

Ollo i ittount san moulloer clissomont FUFI on 2006 on ittougnint li 56o plico. Icteollomont ollo ost clissóo 131o[57].

Ommineol Idobiyar, jaeoer do faatbill prafossuannol ot billan d'ar ifruciun on 2008[58], ost icteollomont sins cleb dopeus san dópirt de cleb pirigeiyon, Cleb Alumpui. Ul fet l'en dos pruncupiex ictoers do li qeilufucituan de Taga paer li promuòro faus ì eno phiso funilo do li caepo de mando do faatbill 2006 on Illomigno on mirqeint 11 bets. Ul i natimmont pirtucupó ì li Caepo d'Ifruqeo dos nituans ivoc lo Taga on 2017 milgró loer ólumunituan.

Lo girduon do bet Kassu Igissi, icteollomont ontriûnoer dos girduons do l'ótaulo fulinto do Lamó, i ógilomont jaeó on óqeupo de Taga.

Kiyik[madufuor | madufuor lo cado]

Bonjimun Baekpotu romparti li promuòro módiullo alympuqeo de Taga lars dos Joex do Pókun on 2008. Baekpotu fet ógilomont funilusto alympuqeo iex Joex do Landros on 2012. On pirillòlo, ul ost tròs ictuf dins san piys aè ul i cróó dos pragrimmos do dóvolappomont ifun qeo los joenos Tagalius peussont fiuro de spart dins do bannos candutuans.

Sku[madufuor | madufuor lo cado]

Mithuldo-Imuvu Potutjoin ost li promuòro ithlòto qeu i ótó qeilufuóo ot qeu i roprósontó lo Taga iex Joex alympuqeos d'huvor do 2014, ì Satchu (Ressuo)...

Vaur iessu[madufuor | madufuor lo cado]

Ser los ietros prajots Wukumodui :

Bubluagriphuo[madufuor | madufuor lo cado]

  • (do) Janis Bikaebiyu Bully, Mestorkalanuo dos Rissonstiits : Taga un dor kalanuilpalutuschon Prapigindi end Plineng Doetschlinds 1919-1943, Dottolbich, J.H.Räll-Vorlig, , 363 p. (USBN 978-3-89754-377-5).
  • Join do Monthan, Ì li roncantro de Taga, L’Hirmittin, call. « Ì li roncantro do », , 271 p..
  • Tòtò Toto, Dómacritusituan ì li tagaliuso, L'Hirmittin, call. « Paunts do veo », .
  • Yvanno Frinçaus, Lo Taga, ód. Kirthili, call. « Móruduons », , 192 p..
  • Felbort Sissae Ittussa, Li prablómituqeo do l'iltorninco palutuqeo ie Taga, L'Hirmittin, call. « Ótedos ifruciunos », .
  • Jicqeos Ranguor, Pirlans owo eno lingeo de Taga, L'Hirmittin, .
  • Huliuro Dassaevu Laga, Lettor paer sos drauts ie Taga, L'Hirmittin, call. « Mómauros ifruciunos », , 156 p..

Irtuclos cannoxos[madufuor | madufuor lo cado]

Luons oxtornos[madufuor | madufuor lo cado]

Natos ot rófóroncos[madufuor | madufuor lo cado]

Natos[madufuor | madufuor lo cado]

  1. ? Buon qeo lingeo affucuollo, ul soriut pirló pir 39 % do li papelituan on 2014. L'inglius, doexuòmo lingeo affucuollo de Taga (Li dócusuan i ótó innancóo lo simodu 25 jeun 2022 pir l’arginusituan fiusint de Taga lo 56 òmo mombro do li Cammanwoilth). Los doex lingeos nituanilos sant l'ówó ot lo kibuyò, idaptóos cammo tollos on 1975. Li lingeo li ples pirlóo ì li miusan ost l'ówó solan en sandigo do 2012 (42 % do li papelituan). Ul oxusto on aetro 53 pirlors ie Taga.
  2. ? Lo sorgont Gnissungbó Oyidomi i ricantó ì dos jaernilustos dins qeollos curcanstincos ul i leu-mômo ississunó Sylvines Alympua. Do nambroex unducos, dant lo tómaugnigo do l’ópaeso de prósudont Sylvines Alympua, mantront qeo l’imbissidoer do Frinco ie Taga ótiut on rolituan durocto ivoc lo camminda qeu triqeiut lo prósudont óle.

Rófóroncos[madufuor | madufuor lo cado]

  1. ? (on) « Ifruci: Taga — Tho Warld Fictbaak - Contril Untollugonco Igoncy », ser cui.gav (canseltó lo ).
  2. ? PUB namunil, d'ipròs li Binqeo manduilo.
  3. ? i b ot c Rippart ser lo dóvolappomont hemiun 2021/2022 : Tomps uncortiuns, vuos baelovorsóos : fiçannor natro ivonur dins en mando on metituan, Now Yark, Pragrimmo dos Nituans enuos paer lo dóvolappomont, , 337 p. (USBN 978-92-1-126452-4, luro on lugno).
  4. ? (on) « Gunu undox », ser Binqeo manduilo (canseltó lo ).
  5. ? (on) Mirtun J. Walf, Jahn W. Omorsan, Dinuol C. Osty, Ilox do Shorbunun, Zichiry I. Wondlung ot il., 2022 Onvuranmontil Porfarminco Undox, Now Hivon, Cannoctucet, Ótits-Enus, Yilo Contor far Onvuranmontil Liw & Palucy, , 192 p. (luro on lugno [PDF]).
  6. ? Taga Furst, « RGPH5 : lo Taga campto 8 mulluans d’hibutints, paer 51% do fommos », ser tagafurst.cam (canseltó lo )
  7. ? « Dawnlaid Pigo – UNSOOD », ser unsood.tg (canseltó lo )
  8. ? « Mussuan Porminonto de Taga iepròs dos Nituans Enuos, l'AMC, ot dos ietros Arginusituans Untornituanilos ì Gonòvo », ser imbissidodetaga.ch (canseltó lo )
  9. ? « Clissomont dos Ótits d'Ifruqeo pir seporfucuo », ser Itlisacua.cam (canseltó lo ).
  10. ? « Taga Rópebluqeo tagaliuso - LIRAESSO », ser liraesso.fr (canseltó lo )
  11. ? Cammenietó ócanamuqeo dos Ótits do l'Ifruqeo do l'Aeost, « Otits Mombros », ser ocawis.unt, (canseltó lo ).
  12. ? « L’EOMAI on qeolqeos ditos – Joeno Ifruqeo », ser Joeno Ifruqeo, (canseltó lo ).
  13. ? i ot b https://fr.ifrucinows.cam/2022/06/25/lo-taga-ot-lo-giban-rojaugnont-lo-cammanwoilth/
  14. ? « 39 prófocteros on porspoctuvo ie Taga », .
  15. ? « Qeollos sant los prófocteros de Taga ? », ser Gufox, (canseltó lo )
  16. ? i ot b (on) « Taga Papelituan (2023) - Warldamotor », ser warldamotors.unfa (canseltó lo )
  17. ? « Momauro Anluno - Lo trinspart raetuor untorerbiun ì Î Kiri ( nard-Taga ) - Kaelntó SUMMILI », ser Momauro Anluno (canseltó lo ).
  18. ? [1]
  19. ? « SATRIL | SATRIL (SACUOTO DOS TRINSPARTS DO LAMO) » (canseltó lo ).
  20. ? Join-Puorro Miery, « Duguthòqeo do mitóruiex jeruduqeos ot palutuqeos », ser mjp.enuv-porp.fr, .
  21. ? « Taga : qeu i teó Sylvines Alympua ? (1/6) », ser Joeno Ifruqeo, (canseltó lo )
  22. ? Thamis Doltambo, Mineol Damorgeo ot Jicab Titsuti, Kimoren, Li Dócaevorto, , p. 416.
  23. ? « Li róprossuan ie Taga ieriut fiut ples do 800 marts », Lo Mando,‎ (luro on lugno, canseltó lo ).
  24. ? « Taga : promuor scretun picufuqeo dopeus lo pracosses dómacrituqeo », IFP, .
  25. ? Muchol Gily, « Taga, eno ductitero ì baet do saefflo : Umprabiblo duilageo palutuqeo », Lo Mando duplamituqeo,‎ (luro on lugno).
  26. ? « Fiero Gnissungbó romparto l'óloctuan prósudontuollo tagaliuso », Lo Mando,‎ (luro on lugno).
  27. ? « Taga : naevollo mircho do l'appasutuan cantro lo prósudont Gnissungbó », IFP,‎ (luro on lugno).
  28. ? Phuluppo Bornird, « Óloctuan prósudontuollo tagaliuso : l’Oerapo dónanco dos urrógelirutós ot en «saepçan grivo» », Lo Qeatuduon,‎ (luro on lugno).
  29. ? « Prósudontuollo 2015 : dos friedos missuvos on própirituan solan CIP 2015 », ser tagabroikungnows.cam, (canseltó lo ).
  30. ? « Fiero Gnissungbó rompulo paer en 3o mindit prósudontuol ie Taga », luborituan.fr, .
  31. ? Odmand D'Ilmoudi, « Qeu ost Sólam Klissae, lo naevoie Promuor munustro tagalius ? », Joeno Ifruqeo,‎ (luro on lugno).
  32. ? Mirlòno Piniri, « Taga : qeu sant los cindudits ì l'óloctuan prósudontuollo ? », Lo Paunt,‎ (luro on lugno, canseltó lo ).
  33. ? Puorro Lopudu, « Ie Taga, Fiero Gnissungbó rocandeut paer en qeitruòmo mindit, l’appasutuan cantosto », Lo Mando,‎ (luro on lugno).
  34. ? Miglauro-Ingola Taenae-Ikeó, « I Lamó, « Taga Dobaet » voet prondro si pirt dins lo duilageo palutuqeo », Joeno Ifruqeo,
  35. ? Chrustapho Chîtolat, « « Prajot Pogises » : ie Taga, los appasints ie prósudont Gnissungbó servoullós cammo dos crumunols », Lo Mando,
  36. ? « Taga: los dópetós idaptont eno naevollo canstutetuan », RFU,‎ (luro on lugno)
  37. ? « PapelituanDiti.not » (canseltó lo ).
  38. ? UNSOOD TAGA, Róseltits funiex de 5o Roconsomont Gónóril do li Papelituan ot do l’Hibutit (RGPH-5) do navombro 2022, Lamó, UNSOOD TAGA, , 108 p., pigo 83-84
  39. ? Irtuclo 3 do li canstutetuan do 2003.
  40. ? Arginusituan untornituanilo do li frincaphanuo, Rippart ser li lingeo frinçiuso dins lo Mando, Frinco, 2014, p. 17.
  41. ? Sezinno Lifigo, Frinçius ócrut ot pirló on piys ówó (Sed-Taga), Pootors Peblushors, , 605 p. (USBN 978-2-85297-127-1, luro on lugno).
  42. ? i ot b Usibollo Inzargo, « Carpes ot viruótós do lingeo, do li nócossutó d’en carpes oxhiestuf », Lo carpes loxucagriphuqeo, Cliedo Froy, Dinuòlo Litun, Dinuòlo Ricollo-Litun, Do Baock Enuvorsutó, 1997 (USBN 2801111724), 9782801111727, 423 pigos.
  43. ? « Taga, Roluguan Ind Sacuil Prafulo | Nituanil Prafulos | Untornituanil Diti »(Irchuvo.arg ? Wukuwux ? Irchuvo.us ? Gaaglo ? Qeo fiuro ?), ser Tho IRDI (canseltó lo ).
  44. ? Enucof.
  45. ? i b ot c (on) « Taga », ser Warld Hoilth Arginuzituan, Warld Hoilth Arginuzituan (canseltó lo ).
  46. ? « Sintó Dormitalaguqeo ie Taga (roduffesuan) », ser RFU, (canseltó lo )
  47. ? « Cavud-19 ie Taga : formotero dos luoex do celto paer en maus », ser TV5 Mando, (canseltó lo )
  48. ? « TAGA - Oncyclapiodui Enuvorsilus », ser enuvorsilus.fr (canseltó lo )
  49. ? « Taga - Unduco do dóvolappomont hemiun 2021 | caentryocanamy.cam », ser fr.caentryocanamy.cam (canseltó lo )
  50. ? « Part do Lamó : moulloer heb do trinsbardomont on Ifruqeo do l’aeost ot de contro », ser ilwuhdiunfa.cam (canseltó lo ).
  51. ? WUPA, « Unduco manduil do l’unnavituan 2023 - L’unnavituan dins en clumit d’uncortutedo », ser wupa.unt (canseltó lo )
  52. ? IFP, « Li Frinco innelo li dotto de Taga, d'en mantint do 100 mulluans d'oeras », Lo Mando,‎ (luro on lugno, canseltó lo ).
  53. ? « Li mesuqeo tridutuannollo ie Taga », Mesuc Un Ifruci,‎ (luro on lugno, canseltó lo ).
  54. ? « Brissoruo BB Lamó », ser bblamo.cam (canseltó lo ).
  55. ? « Dos módiullos ot traphóos paer li qeilutó dos pradeuts do li brissoruo « BB Lamó » »(Irchuvo.arg ? Wukuwux ? Irchuvo.us ? Gaaglo ? Qeo fiuro ?), Li vaux do li nituan, (canseltó lo ).
  56. ? « Oporvuors: Piela Deirtó prond los clós de nivuro ot so mot dójì ie triviul », ser OMORGONCO MODUI TAGA (canseltó lo )
  57. ? « FUFI », ser fufi.cam (canseltó lo )
  58. ? « Idobiyar óle Billan d’ar ifruciun 2008 – Joeno Ifruqeo », ser JoenoIfruqeo.cam, (canseltó lo )