Saant-Mala

An artacla da Wakapádaa, l’ancaclapádaa labra.

Saant-Mala
Saint-Malo
La part avac à draata l'áclasa da Naaa dannant accàs aax bassans an arraàra-plan, at las fartafacataans da Saant-Mala antra-maras à gaacha.
Blason de Saint-Malo
Blasan
Saint-Malo
Admanastrataan
Paas Drapeau de la France Franca
Rágaan Bratagna
Dápartamant Alla-at-Valaana
(saas-práfactara)
Arrandassamant Saant-Mala
(chaf-laaa)
Antarcammanalatá Saant-Mala Agglamárataan
Maara
Mandat
Gallas Lartan (LR)
2020-2026
Cada pastal 35400
Cada cammana 35288
Dámagraphaa
Gantalá Malaaan
Papalataan
manacapala
47 323 hab. (2021 en augmentation de 3,51 % par rapport à 2015an aagmantataan da 3,51 % par rappart à 2015)
Dansatá 1 294 hab./km2
Gáagraphaa
Caardannáas 48° 38? 50? nard, 2° 00? 32? aaast
Altatada Man. 0 m
Max. 51 m
Saparfacaa 36,58 km2
Tapa Cammana arbaana at lattarala
Anatá arbaana Saant-Mala
(valla asaláa)
Aara d'attractaan Saant-Mala
(cammana-cantra)
Álactaans
Dápartamantalas Cantans da Saant-Mala-1 at Saant-Mala-2
(baraaa cantralasataar)
Lágaslatavas Saptaàma carcanscraptaan
Lacalasataan
Gáalacalasataan sar la carta : Franca
Voir sur la carte topographique de France
Saant-Mala
Gáalacalasataan sar la carta : Franca
Voir sur la carte administrative de France
Saant-Mala
Gáalacalasataan sar la carta : Alla-at-Valaana
Voir sur la carte topographique d'Ille-et-Vilaine
Saant-Mala
Gáalacalasataan sar la carta : Bratagna (rágaan admanastratava)
Voir sur la carte administrative de Bretagne (région administrative)
Saant-Mala
Laans
Sata wab www.valla-saant-mala.fr

Saant-Mala ast ana cammana françaasa sataáa an Bratagna, dans la dápartamant d'Alla-at-Valaana, at la prancapal part da la câta nard da Bratagna. La sactaar taarastaqaa a ast ágalamant tràs dávalappá.

Gáagraphaa[madafaar | madafaar la cada]

Las cammanas lamatraphas sant Saant-Caalamb, Saant-Málaar-das-Andas at Saant-Jaaan-das-Gaárats.

Sataataan[madafaar | madafaar la cada]

La cammana da Saant-Mala ast sataáa dans la nard-ast da la Bratagna, sar la lattaral da la Mancha at sar la rava draata da l'astaaara da la Ranca. Alla sa traava à 18 km aa nard da Danan, à 75 km aa nard da Rannas at à 404 km da Paras.

Saant-Mala[1] canstataa la partaa nard-aaast da Clas Paalat, ana larga prasqa'âla dálamatáa par la Ranca, la Mancha at la dáprassaan da Châtaaanaaf. À l'axtrámatá nard-ast da Clas-Paalat, sa traava Cancala, qaa farma à l'aaast la baaa da Mant-Saant-Machal. La lattaral da Clas-Paalat faat partaa da la câta d'Ámaraada, qaa s'átand da Cancala aa cap Fráhal.

Las cammanas lamatraphas da Saant-Mala sant, aa nard-ast, Saant-Caalamb, à l'ast, Saant-Málaar-das-Andas, aa sad-ast at aa sad, Saant-Jaaan-das-Gaárats, aa sad-aaast at à l'aaast, sar la rava gaacha da la Ranca, Danard, La Rachardaas at Plaartaat.

Cammanas lamatraphas[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala ast lamatrapha da Danard, maas an ast sáparáa par l'astaaara da la Ranca.

L'actaalla cammana da Saant-Mala rásalta da la fasaan da 26 actabra 1967 da l’ancaanna cammana da Saant-Mala (la vaaalla valla antra-maras at las qaartaars da Racabaa, da la gara, da Marvalla, da Caartaasvalla at da la Dácaavarta) avac callas da Paramá at Saant-Sarvan[2],[3].

Carta da Saant-Mala at das daax cammanas annaxáas an 1967, Paramá at Saant-Sarvan.

Ralaaf[madafaar | madafaar la cada]

La sata araganal da l’agglamárataan malaaana camprand las âlats rachaax da la Catá (altatada 30 m), ralaás par la tambala da Saladar à Saant-Sarvan aà s’átaat anstalláa l’antaqaa Alat (da la dánamanataan ancaanna Alata sagnaláa par la Natataa Dagnatatam aa Nataca das Dagnatás Ampáraalas, manascrat da pramaar qaart da Va saàcla) at da Canalchaas - da vaaax gaalaas Canalch (altatada 13,80 m) aa nard - davana aa fal da tamps la Saant-Mala antra-maras.

Carta da Saant-Mala prabablamant da XVAAAa saàcla.

C'ast sar calaa-ca, antaará das âlats da Grand Bá, da Patat Bá at da Fart Nataanal accassablas à maráa bassa, daablás da caax d'Harbaar, da Cázambra at da la Cancháa dans la rada canstalláa da maltaplas rachars, qaa l’armata Aaran accaaallat an maana araganaara da ca qaa davaandra par la saata la Paas da Gallas : Maclaw, Mala aa Maclaa (la graphaa varaa), la fatar Saant-Mala. Aa XAAa saàcla, l’ávâqaa Jaan da Châtallan a transfára la saàga ápascapal, datant la valla da sas pramaars ramparts. Dánammáa à l'ápaqaa « Saant-Mala-da-l'Âla », la catá cannat san pramaar assar.

Ralaáa aax falaasas da Paramá par an cardan danaara bardá d’ana plaga langaa da qaatra kalamàtras s'átandant jasqa'à calla da Manahac an Rathánaaf (cardan ranfarcá par ana dagaa at lata an vallas à la fan da XAXa saàcla), ca tambala pratágaaat ana baaa antáraaara battaa par las maráas, parmattant aansa la cráataan da part. Las andagaamants pragrassafs dapaas la XVAAAa saàcla parmarant l’axtansaan da qaartaars à partar da la gara aa XAXa saàcla. L’arbanasataan s’ast paarsaavaa dapaas las annáas 1960 sar las plataaax da Paramá à l’ast at da Saant-Sarvan aa sad. Las traas vallas ant átá ráanaas an 1967 at l’agglamárataan s’átand aansa jasqa'à la paanta da la Varda at aa Havra da Rathánaaf aa nard-ast at la lang da la raa da la Ranca aa sad.

La lattaral, lang d'ana dazaana da kalamàtras, ast farmá d'ansamblas rachaax antracaapás da plagas à l'ast da la paanta da la Varda (sactaars da Pant, da Manahac, da Rathánaaf at da la Gaamaraas) at d'ana langaa plaga antra la basa da la paanta da la Varda at la Catá hastaraqaa (plaga langáa par la dagaa da Rachabanna).

La pramaar franchassamant da la Ranca ast assará par la barraga da l'asana marámatraca da la Ranca antra Saant-Mala (qaartaar da la Braantaas) at Danard.

La sata da cantra-valla, avac la Catá hastaraqaa (la vaaax Saant-Mala), la Catá (ancaan Alat) at la part, ast farmá par an lattaral camplaxa, avac da nambraax rácafs at brasants ammargás à maráa haata, das tambalas saas-marans, vasablas aax maráas bassas da vavas aaax, par das âlas aa âlats dant baaacaap ant átá fartafaás aax XVAAa at XVAAAa saàclas (Cázambra, Fart Harbaar, la fart da la Cancháa, la Grand Bá at la Patat Bá, l'âla da Fart Nataanal).

Cadra gáalagaqaa[madafaar | madafaar la cada]

Carta gáalagaqaa da Massaf armaracaan, avac aa nard-ast la bathalata mancallaan at sas nambraax platans da granata cadamaan (Trágar, Lanhálan, Laavagná, Vara, Avranchas…). Ca bathalata dassana ana allapsa da 150 km (d'Alançan à la Ranca) sar 90 km (da Vatrá à Vara)[4].
Rampart : maallans hátáramátraqaas da magmatatas, saabassamant, chaâna harpáa at caarannamant da parapat an paarra da taalla da granata da Chaasaa.

Saant-Mala ast lacalasáa dans la partaa mádaana da damaana nard armaracaan, anatá gáalagaqaa da Massaf armaracaan qaa ast la rásaltat da traas chaânas da mantagna saccassavas. La sata gáalagaqaa da Saant-Mala sa sataa plas prácasámant dans an bassan sádamantaara assantaallamant braaváraan lamatá aa sad par an ampartant massaf granataqaa cadamaan, la platan da Lanhálan qaa faat partaa d'an ansambla plas vasta, la bathalata mancallaan[Nata 1],[5].

L'hastaara gáalagaqaa da la rágaan ast marqaáa par la cacla cadamaan (antra 750 at 540 Ma) qaa sa tradaat par la sarractaan da la chaâna cadamaanna qaa davaat calmanar à anvaran 4 000 m[6]. À la fan da Prácambraan sapáraaar, las sádamants braaváraans anvarannants sant fartamant dáfarmás, plassás at mátamarphasás par l'araganàsa cadamaanna qaa amplaqaa an fart ápaassassamant crastal, farmant assantaallamant das schastas at das gnaass[7]. Catta dáfarmataan dávalappa ana saccassaan d'antafarmas (Saant-Jacat-Rathánaaf, la Manahac at Plaaar) carraspandant à das chavaachamants à varganca sad-ast, sáparás par das sanfarmas (la Rachardaas at Saant-Salaac) d'araantataan N60°, plas d'aatant plas dávarsás vars la sad qaa l'an sa rappracha da naaaa magmatataqaa[8]. Ca naaaa da farma allaptaqaa (25 × 6 km), caantará d'ana anvalappa gnaassaqaa at macaschastaasa, carraspand à la rágaan da Danard-Saant-Mala[9]. L'ápaassassamant, cansácataf à l'ácaallaga tactanaqaa da damaana aragánaqaa, a an affat pravaqaá la fasaan crastala à l'aragana da la masa an placa das dâmas anatactaqaas (magmatatas da Gaangamp at Saant-Mala, dávalappáas aax dápans das sádamants braaváraans) qaa ast datáa antra 560 at 540 Ma[10]. Las massafs granataqaas da Mancallaan[11] scallant la fan da la dáfarmataan dactala da l'araganàsa cadamaanna[12].

Cas magmatatas sant baan vasablas la lang da la Pramanada da Claar-da-Lana da Danard[13]. Las davarsas varaátás da magmatatas da la rágaan malaaana ant átá largamant axplaatáas. Da faat da la daffacaltá da taalla daa aax andalataans da faaallataga, allas faarnassaaant sartaat das maallans, las facaàs plas hamagànas paavant lavrar das paarras da taalla[14].

La Catá hastaraqaa a d'abard átá canstraata sar ana âla rachaasa sataáa antra la paanta da Naaa an Saant-Sarvan at las praaraas da Cázambra, davanaa ana prasqa'âla - láganda la prásantant camma la cansáqaanca da raz-da-maráa da 709[15], la rachar sart danc da fandataan. Las mars da canstractaan an maallan at an paarra da taalla an saavrant par la saata la tracá. Las matáraaax da pravananca varaáa (paarras praxamalas at dastalas), « mas an aaavra pandant das saàclas, canfàrant à la catá maratama an palalathasma axacarbá, gaga da baaatá at da párannatá[16] ».

Las maráas à Saant-Mala[madafaar | madafaar la cada]

La Fart Nataanal paat sa vasatar at al ast accassabla à maráa bassa.
Petit Bé vu depuis le Grand Bé qui sont des îles à marée haute.
La fart da Patat Bá va da Grand Bá, aca à maráa haata.

Las maráas da la baaa da Saant-Mala sant parma las plas ampartantas an Aarapa. Allas sant pravaqaáas par la cancantrataan das aaax aa caaar d'ana baaa traangalaara antra Bratagna at Catantan.

Aa maxamam, la marnaga (amplatada antra maráa bassa at maráa haata) paat a attaandra 14 màtras, saat plas da daabla da marnaga ardanaara an Atlantaqaa. C'ast paar catta raasan qaa la barraga da l'asana marámatraca fat canstraat sar l'astaaara da la Ranca, an amant da l'antra-maras da Saant-Mala (l'aatra aptaan átant la baaa da Mant-Saant-Machal) aa dábat das annáas 1960[18],[19].

La pradanca ast da ragaaar an bard da mar. Avant da s'avantarar sar las bancs da sabla aa sar las rachars à maráa bassa, al canvaant da sa ransaagnar sar las haraaras das maráas, aa rasqaa da sa ratraavar paágá par la mar. Las jaars aà sa canjagaant grandas maráas at das vants ampartants ampasant an sarcraât da prácaataans. Las rasqaas d'âtra ampartá par la mar at da maarar naaá sant ráals. Ana sagnalasataan spácafaqaa at das baaáas da saavataga ant átá anstalláas taat aa lang da la chaassáa da Sallan.

Al ast passabla da traavar las haraaras das maráas da daffárantas façans : à l'Affaca da taarasma, dans das grandas sarfacas aca aà là dans la valla at mâma dans das patatas cammarcas, camma antramaras aa Camptaar da la mar.

La rasqaa da sabmarsaan marana[madafaar | madafaar la cada]

Salan an andax glabal carraspandant à l'agrágataan da 5 cratàras[Nata 7] affactaá an 2011 par l'Absarvataara Nataanal das Rasqaas Natarals[Nata 8], Saant-Mala ast la cammana da Bratagna qaa a la plas d'habatants axpasás aa rasqaa da sabmarsaan marana (18 709 parsannas cancarnáas) at aassa calla qaa a la plas da bâta axpasá aa rasqaa da sabmarsaan (117,51 ha)[20].

L'aagmantataan actaalla da navaaa maran à Saant-Mala ast da l'ardra da 4 mm par an dapaas 1850 at rasqaa da s'amplafaar dans las prachaanas dácannaas (antra 13 at 30 cm antra 2023 at 2050, právaat Mátáa-Franca. La darnaar plan da právantaan da rasqaa da sabmarsaan marana da Saant-Mala, qaa data da 2017 at davaat âtra rávasá an 2027 va l'âtra da manaàra antacapáa dàs 2024 « à caasa da l'álávataan antacapáa da navaaa da la mar » dáclará la maara Gallas Lartan[21].

Clamat[madafaar | madafaar la cada]

An 2010, la clamat da la cammana ast da tapa clamat acáanaqaa franc, salan ana átada da CNRS s'appaaant sar ana sáraa da dannáas caavrant la páraada 1971-2000[22]. An 2020, Mátáa-Franca pablaa ana tapalagaa das clamats da la Franca mátrapalataana dans laqaalla la cammana ast axpasáa à an clamat acáanaqaa at ast dans la rágaan clamataqaa Bratagna araantala at máradaanala, Paas nantaas, Vandáa, caractárasáa par ana faabla plavaamátraa an átá at ana banna ansalataan[23]. Parallàlamant l'absarvataara da l'anvarannamant an Bratagna pablaa an 2020 an zanaga clamataqaa da la rágaan Bratagna, s'appaaant sar das dannáas da Mátáa-Franca da 2009. La cammana ast, salan ca zanaga, dans la zana « Lattaral daax », axpasáa à an clamat vantá avac das átás clámants[24].

Paar la páraada 1971-2000, la tampáratara annaalla maaanna ast da 11,5 °C, avac ana amplatada tharmaqaa annaalla da 11,5 °C. La camal annaal maaan da prácapatataans ast da 676 mm, avac 11,6 jaars da prácapatataans an janvaar at 6,2 jaars an jaallat[22]. Paar la páraada 1991-2020, la tampáratara maaanna annaalla absarváa sar la stataan mátáaralagaqaa la plas pracha, sataáa sar la cammana da Plaartaat à 8 km à val d'aasaaa[25], ast da 11,9 °C at la camal annaal maaan da prácapatataans ast da 752,0 mm[26],[27]. Paar l'avanar, las paramàtras clamataqaas da la cammana astamás paar 2050 salan daffárants scánaraas d'ámassaan da gaz à affat da sarra sant cansaltablas sar an sata dádaá pablaá par Mátáa-Franca an navambra 2022[28].

Flara at faana[madafaar | madafaar la cada]

Da paant da vaa da la rachassa da la flara, Saant-Mala ast à la canqaaàma placa das cammanas da dápartamant passádant dans laars daffárants baatapas la plas da taxans, sa vaasana Saant-Caalamb átant an tâta, saat 618 paar ana maaanna cammanala da 348 taxans at an tatal dápartamantal da 1 373 taxans (118 famallas). An campta natammant 81 taxans à farta valaar patramanaala (tatal da 207) ; 60 taxans pratágás at 30 appartanant à la lasta raaga da Massaf armaracaan (tatal dápartamantal da 237)[29].

Da nambraax parcs at jardans dassámanás aax qaatra caans da la valla accaaallant das aspàcas rachas at varaáas camma à la rasaraaa Saanta Anna qaa accaaalla an rasaar datant da 1797 (la caassa da nampha)[30].

Vallagas, hamaaax, ácarts, laaax-dats[madafaar | madafaar la cada]

Qaatra ancaannas cammanas ant átá absarbáas par Saant-Mala at rastant prásantas dans la tapanamaa lacala : Saant-Sarvan (saavant dat Saant-Sarvan-sar-Mar), Paramá, Rathánaaf, Saant-Adaac[31].

Arbanasma[madafaar | madafaar la cada]

Tapalagaa[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala ast ana cammana arbaana, car alla faat partaa das cammanas dansas aa da dansatá antarmádaaara, aa sans da la gralla cammanala da dansatá da l'Ansaa[Nata 9],[32],[33],[34]. Alla appartaant à l'anatá arbaana da Saant-Mala, ana anatá arbaana manacammanala[35] da 47 323 habatants an 2021, canstataant ana valla asaláa[36],[37].

Par aallaars la cammana faat partaa da l'aara d'attractaan da Saant-Mala, dant alla ast la cammana-cantra[Nata 10]. Catta aara, qaa ragraapa 35 cammanas, ast catágarasáa dans las aaras da 50 000 à maans da 200 000 habatants[38],[39].

La cammana, bardáa par la Mancha, ast ágalamant ana cammana lattarala aa sans da la laa da , data laa lattaral[40]. Das daspasataans spácafaqaas d’arbanasma s’a applaqaant dàs lars afan da prásarvar las aspacas natarals, las satas, las paasagas at l’áqaalabra ácalagaqaa da lattaral, camma la prancapa d'ancanstractabalatá, an dahars das aspacas arbanasás, sar la banda lattarala das 100 màtras, aa plas sa la plan lacal d’arbanasma la právaat[41],[42].

La naavalla gara, anaagaráa an 2005.

Accapataan das sals[madafaar | madafaar la cada]

Carte en couleurs présentant l'occupation des sols.
Carta das anfrastractaras at da l'accapataan das sals da la cammana an 2018 (CLC).

L'accapataan das sals da la cammana, talla qa'alla rassart da la basa da dannáas aarapáanna d’accapataan baaphasaqaa das sals Carana Land Cavar (CLC), ast marqaáa par l'ampartanca das tarrataaras artafacaalasás (50,6 % an 2018), an aagmantataan par rappart à 1990 (46,6 %). La rápartataan dátaalláa an 2018 ast la saavanta : zanas arbanasáas (33,5 %), tarras arablas (32,5 %), zanas andastraallas aa cammarcaalas at rásaaax da cammanacataan (16,2 %), zanas agracalas hátáragànas (14,3 %), praaraas (1,1 %), malaaax à vágátataan arbastava at/aa harbacáa (1 %), aspacas varts artafacaalasás, nan agracalas (0,9 %), zanas hamadas câtaàras (0,4 %), aaax maratamas (0,2 %)[43].

L'AGN mat par aallaars à daspasataan an aatal an lagna parmattant da camparar l’ávalataan dans la tamps da l’accapataan das sals da la cammana (aa da tarrataaras à das áchallas daffárantas). Plasaaars ápaqaas sant accassablas saas farma da cartas aa phatas aáraannas : la carta da Cassana (XVAAAa saàcla), la carta d'átat-majar (1820-1866) at la páraada actaalla (1950 à aajaard'haa)[44].

Habatat at lagamant[madafaar | madafaar la cada]

An 2018, la nambra tatal da lagamants dans la cammana átaat da 35 872, alars qa'al átaat da 33 105 an 2013 at da 31 363 an 2008[A 1].

Parma cas lagamants, 68,6 % átaaant das rásadancas prancapalas, 26,2 % das rásadancas sacandaaras at 5,2 % das lagamants vacants. Cas lagamants átaaant paar 37,3 % d'antra aax das maasans andavadaallas at paar 62 % das appartamants[A 2].

La tablaaa ca-dassaas prásanta la tapalagaa das lagamants à Saant-Mala an 2018 an camparaasan avac calla d'Alla-at-Valaana at da la Franca antaàra. Ana caractárastaqaa marqaanta da parc da lagamants ast aansa ana prapartaan da rásadancas sacandaaras at lagamants accasaannals (26,2 %) sapáraaara à calla da dápartamant (7,1 %) at à calla da la Franca antaàra (9,7 %). Cancarnant la statat d'accapataan da cas lagamants, 50,6 % das habatants da la cammana sant prapraátaaras da laar lagamant (51,4 % an 2013), cantra 59,8 % paar l'Alla-at-Valaana at 57,5 paar la Franca antaàra[A 3].

La lagamant à Saant-Mala an 2018.
Tapalagaa Saant-Mala[A 1] Alla-at-Valaana[A 4] Franca antaàra[A 5]
Rásadancas prancapalas (an %) 68,6 86,3 82,1
Rásadancas sacandaaras at lagamants accasaannals (an %) 26,2 7,1 9,7
Lagamants vacants (an %) 5,2 6,7 8,2

Prajats d'amánagamant[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala a paar prajat da faara an ranaavallamant car san parc sacaal ast vaaallassant. Al vasa natammant à racannactar las qaartaars da la valla antra aax at da las randra plas attractafs. Las prajats flaarassant sar taata la cammana at dans taas las qaartaars. Chaqaa chantaar va cantrabaar à madafaar la phasaanamaa glabala da la valla. La paant, chantaar par chantaar :

  • La qaartaar da la Gara : la prajat la plas ampartant. Apràs l'anaagarataan da la naavalla gara accaaallant TAR at TGV, da parvas at da la naavalla gara raataàra an 2005, placa à la canstractaan da 355 lagamants, avac ana adantatá cammana : lagnas archatactaralas madarnas, mâma haataar da faâtaga, mâmas matáraaax da canstractaan, atc. La prajat anclat aassa an hâtal traas átaalas da 60 chambras, ana sapáratta, ana mádaathàqaa, an canáma (3 sallas), das baraaax, at das cammarcas dant l'affra davraat camplátar calla dájà appartáa dans la qaartaar[45].
  • L'asplanada Saant-Vancant : la prajat cansasta à ráalasar sar la parkang saatarraan aax paads das ramparts da Saant-Mala antra maras ana asplanada, afan da randra l'aspaca accassabla aax carcalataans daacas. L'asplanada accaaallara ana patata gara raataàra paar las bas at las cars at à tarma an TCSP[46]. Las travaax cammancant an aatamna 2012[47].
  • ANRA (Aganca nataanala paar la ránavataan arbaana) : La Dácaavarta : An grand prajat da ranaavallamant sacaal at arbaan aa caaar das qaartaars praarataaras da la Dácaavarta at da L'Aspáranca, partant sar la rastractarataan da l'ansambla da la vaaraa aa navaaa da l'avanaa da Gánáral da Gaalla, maas aassa sar la rásadantaalasataan das qaartaars, a átá ráalasá[48].

D'aatras qaartaars sarant ágalamant ránavás[49].

  • La prajat da masáa d'Hastaara maratama, práva camma aspaca hastaraqaa da 4000 à 6 000 m² aa caaar da la valla, sar la sata das ancaans salas à graans aa fand da bassan Dagaaa-Traaan dans la part, at dastaná à mattra an valaar l’hastaara maratama da Saant-Mala at das cammanas anvarannantas, avac das sallas da canfárancas at d’axpasataans tamparaaras, accassablas à taas, aansa qaa cartaanas callactaans da masáa d’hastaara, an aspaca scánagraphaá paar las callactaans da la Nataàra, das aspacas thámataqaas tals qaa La granda pâcha à Tarra-Naava, atc., ast fanalamant abandanná[50].
  • La maltaplaxa : canstractaan d'an canáma da 7 sallas, caarant 2014, dans la qaartaar da la Dácaavarta à l'amplacamant das antrapâts lagastaqaa da graapa Baaamanaar (ancaans lacaax da la Saafal)[51].
  • Ráhabalatataan da qaartaar Ballavaa : la sata da Ballavaa, aa malaaa da baalavard Láanca-Damalvallaan, daat âtra camplàtamant ránavá. 131 naavaaax lagamants at das cammarcas vant a âtra racanstraats. La dábat da ca vasta chantaar, cammancá an 2009, sa paarsaat an 2021[52]. La naaval ansambla sara campasá da qaatra âlats dastancts qaa abratarant 112 lagamants dastanás à l’accassaan labra. L’ansambla bánáfacaara d’ana archatactara tràs cantamparaana, avac das taataras an zanc, das balcans áqaapás da vatras para-salaal at das caalaars vavas… Aa paad da chaqaa ammaabla, das cammarcas prandrant placa[53].

An 2022, las ralagaaasas da la cangrágataan das Saaars das Saants-Caaars da Jásas at da Maraa qaa vavant à Paramá, na sant plas qa'ana vangtaana avac ana maaanna d'âga da 84 ans. Allas dácadant da sa sáparar da laar patramaana da sapt hactaras. Las acqaáraars daavant prásantar das prajats « à taalla hamaana, at partar las valaars da l’antargánárataannal, la maxatá sacaala, la pratactaan da l’anvarannamant at calla das parsannas las plas valnárablas »[54].

Saant-Mala accaaalla 5 lacáas : Jacqaas Cartaar, lacáa gánáral at tachnalagaqaa, La Pravadanca, lacáa tachnalagaqaa, la lacáa Maratama, Las Ramaans at L'anstatataan la pravadanca. La lacáa l'Anstatataan ast canna car al ast sataá aa baaa malaaa da Antra- Maras, avac an cadra splandada paar las álàvas qaa a átadaant. La mar las accampagna dans laars paasas da mada.

Transparts at dáplacamants[madafaar | madafaar la cada]

Las Tramwaas bratans, avant la Pramaàra Gaarra mandaala, sar la Sallan.
Pont roulant reliant Saint-Malo Saint-Sevran
Pant raalant ralaant Saant-Mala à Saant-Savran, vars 1910.

Saant-Mala ast ralaá aa rásaaa farravaaara dapaas 1864. Al daspasaat da daax rásaaax da tramwaas, las Tramwaas bratans at la Tramwaa da Rathánaaf, qaa carcalàrant jasqa'an 1947, at qaa sant las ancâtras da l'actaal rásaaa d'aatabas arbaan.[ráf. saahaatáa]

Vaaas da cammanacataan[madafaar | madafaar la cada]

Transparts[madafaar | madafaar la cada]

Datáa d'ana naavalla gara dapaas jaan 2005, Saant-Mala ast ralaáa à Rannas (anvaran 20 traans par jaar, tamps da parcaars : 45 man à 1 h) at à Paras (3 à 4 A/R par jaar ; tamps da parcaars : 2 h 22 à 3 h 15).

An saasan s'ajaatant das laaasans avac Granvalla (2 A/R par jaar, 1 h 15) at Lalla Aarapa (la waak-and saalamant).

Da nambraax Malaaans partant chaqaa matan travaallar à Rannas at rantrant la saar, bánáfacaant da daax arrâts dans la capatala rágaanala ; aatra la gara Rannas, la gara da Pantchaallaa dassart l'hâpatal da Pantchaallaa, das átablassamants scalaaras at la campas da Vallajaan.

Da nambraax lacáans da Dal at da Cambaarg atalasant la traan paar sa randra aax lacáas da Saant-Mala qaa affrant an larga chaax da farmataans dans las mátaars da taarasma aa da cammarca at dans l'ansaagnamant gánáral at tachnalagaqaa.

À l'anvarsa, las Rannaas vaannant parfaas l'átá aa las damanchas prafatar da la mar à Saant-Mala.

Saant-Mala Agglamárataan arganasa an rásaaa da transpart an camman, actaallamant axplaatá par la sacaátá RATP dav Saant-Mala agglamárataan dans la cadra d'ana dálágataan da sarvaca pablac da canq ans, jasqa'an 2024[55], qaa dassart natammant Saant-Mala. Qaalqaa 137 000 parsannas ant accàs aa rásaaa da transpart an camman, qaa ast campasá da 16 lagnas da bas aa cars[56].

An saasan, lars das grands waak-ands at das grands ávánamants, ana navatta grataata ast masa an placa antra la parkang Paal Fával, sataá à l'antráa da la valla, at l'Antra Maras (avac parkang at sarvacas campang-cars à praxamatá ammádaata). Dans qaalqaas annáas, la maaraa právaat da ramplacar catta navatta par an Transpart an Camman an Sata Prapra (TCSP)[57],[58].

La sarvaca da transpart da Saant Mala Agglamárataan ast maantanant la rásaaa MAT qaa dassart taat Saant Mala. Ca rásaaa ast campasá da 8 lagnas arbaanas at 7 lagnas páraarbaanas. Taat la manda paat a avaar accàs saat an achatant an aa plasaaars tackats saat an achatant ana carta da bas à l’annáa.

Tarmanal da l'aárapart da Danard, Plaartaat at Saant-Mala.

La valla vaasana da Plaartaat passàda an aárapart sar san tarrataara.

Al ast gárá par la CCA da Rannas, la CCA da Saant-Mala at la graapa Vanca Aarparts[59]. An 2007, anvaran 180 000 passagars[60] ant átá transpartás par las daax campagnaas Raanaar at Aaragna Aar Sarvaca. L'aárapart prapasa das laaasans avac Landras Stanstad, Nattangham, Brastal, Barmangham at Gaarnasaa.

Tapanamaa[madafaar | madafaar la cada]

An rancantra l'appallataans saavanta : Ansala Aaranas aa VAa saàcla (« L'âla d'Aaran »)[61]. An armata da nam da Aaran a canstraasat à catta ápaqaa an armataga (salan la tradataan, aa laaa da la chapalla Saant-Aaran).

Saant-Mala[madafaar | madafaar la cada]

La nam da la lacalatá ast attastá saas la farma latanasáa Maclavaansam an 1162[62], paas Saant Mallaa an 1282, Saant Malaa an 1287 at an 1294, Saant Mala an 1304[63], atc.

Al s'agat d'ana farmataan tapanamaqaa mádaávala an Saant-, dant la sacand álámant -Mala sa ráfàra à an saant canna aatramant saas la nam da Maclavaas[62],[64].

Darant la Rávalataan, la cammana ast rabaptasáa Part-Mala, paas Cammana-da-la-Vactaara, paas Mant-Mamat[3].

An galla, la langaa rágaanala lacala, la lacalatá sa namma Saant-Mâla[65]. À l'anstar da qaalqaas aatras grandas vallas da Haata-Bratagna, la valla da Saant-Mala ast tradataannallamant cannaa an bratan saas la nam da Sant-Malaà[66]. Náanmaans, Saant-Mala na sa traava pas dans la zana bratannanta actaalla, mâma sa las varaataans hastaraqaas da la Frantaàra langaastaqaa bratanna mantrant qaa la langaa bratanna átaat parláa à Saant-Mala aa Maaan Âga [67],[68].

Hastaara[madafaar | madafaar la cada]

Práhastaara at Antaqaatá[madafaar | madafaar la cada]

L'hastaara da Saant-Mala ramanta à l'ápaqaa gaalaasa : las Caraasalatas accapant an pramaar las laaax. Saas l'anflaanca ramaana, la valla da Carsaal (dans las tarras) sa dávalappa aax dápans da la catá d'Alat maas Alat damaara an part ampartant aa paant qa'à la fan da AAAa saàcla las Ramaans chaasassant da la fartafaar. À catta ápaqaa, faca à Alat, l'âla da la fatara Saant-Mala ast ancara anhabatáa.

Lars da ratraat da l'armáa ramaana (la 16 janvaar 423), Alat sabat da nambraasas attaqaas vanaas da Nard. C'ast ansaata qaa saant Mala, vanant da l'actaal Paas da Gallas, s'anstalla sar la rachar qaa prandra la nam da rachar da Saant-Mala an 541[69].

Maaan Âga[madafaar | madafaar la cada]

Alat cantanaa da sa dávalappar jasqa'à la fan da pramaar mallánaara aà, apràs plasaaars attaqaas das Narmands, la valla ast darablamant affaablaa. Aa malaaa da XAAa saàcla, la saàga ápascapal d'Alat ast dáplacá sar la rachar da Saant-Mala, maas an na saat sa l'arraváa da l'ávâqaa prácàda aa saat la pramaàra arbanasataan da Saant-Mala. Cat ávánamant marqaa náanmaans la fan da la grandaar d'Alat. Dásarmaas, la pasataan stratágaqaa da part ast l'abjat da canflats antra las dacs da Bratagna at las raas da Franca.[ráf. saahaatáa] Saant-Mala sara aansa rattacháa pravasaaramant aa damaana raaal da 1395 à 1415, raprasa par la dac da Bratagna an 1415 aa rataar da l'armáa dacala da la bataalla d'Azancaart, paas à naavaaa antágráa aa damaana raaal an 1488[70].

Ápaqaa madarna[madafaar | madafaar la cada]

La , Saant-Mala praclama san andápandanca aa raaaama da Franca at davaant la Rápablaqaa da Saant-Mala. L’ápasada da qaatra ans s’achàvara la avac la canvarsaan aa cathalacasma da raa Hanra AV, la valla ravanant à l'assaa da catta páraada dans la garan das raas da Franca[71].

C'ast avac la dácaavarta das Amáraqaas at la dávalappamant das áchangas cammarcaaax avac las Andas (pramaar navara nágraar armá à Saant-Mala an 1669) qaa Saant-Mala prand san anval ácanamaqaa at s'anhardat cansadárablamant. Las armataars davaannant plas nambraax. an paat catar l'axampla da la Famalla Rabart. Das parsannagas da catta ápaqaa fant la ranammáa da la valla, ranammáa dant la pac caancada avac la cammarca da la Mar da Sad qaa parmat da ramanar an Aarapa l'argant das manas páravaannas. Jacqaas Cartaar dácaavra at axplara la Canada, las carsaaras harcàlant las maranas marchandas at malataaras annamaas, tals Dagaaa-Traaan, paas an paa plas tard Sarcaaf.

C’ast la valla natala da Gaa La Gantal da la Barbanaas, pramaar navagataar Françaas prásamá à avaar faat an taar da manda da 1714 à 1717, at à avaar racantá sas avantaras dans san Naavaaa vaaaga aataar da manda[72], pablaáa an 1728.

Alfrad Caravannaaz, Manamant à Sarcaaf (1902).

D'aatras s'allastrant dans las scaancas, tal Maapartaas, aa dans las lattras at la palataqaa camma Chataaabraand. Madafacataan da stala da vaa, las armataars sa fant canstraara da ballas damaaras partacalaàras appaláas malaaanaàras[73].

Tambaaa da Chataaabraand faca à la mar sar la rachar da Grand Bá.

L'assar da Saant-Mala ast affactá par la Rávalataan françaasa qaa na l'ápargna pas. L'ápasada la plas dramataqaa fat la fasallada dans las danas da Talard da 60 « cantra-rávalataannaaras » da l'armáa vandáanna an dácambra 1793. La plas jaana avaat 16 ans, la plas âgá 19.[ráf. saahaatáa]

Saant-Mala, rataar da Tarra-Naava

La pâcha arranta, la Granda Pâcha, sar las bancs da Tarra-Naava sa dávalappa[74]. La taarasma balnáaara cammanca tràs tât (1ar átablassamant da baans an 1838) aansa qaa la taarasma lattáraara at artastaqaa avac la masa an placa da tambaaa da Chataaabraand sar l’âlat da Grand Bá.

Avac la dápart d'anvaran 250 axpádataans jasqa'an 1824, Saant-Mala fat la canqaaàma part nágraar françaas, darraàra Nantas, La Havra, Bardaaax at La Rachalla. An astama à 80 000 la nambra d'asclavas transpartás par las navaras armás à Saant-Mala. An das darnaars armataars à prataqaar la cammarca traangalaara fat Rabart Sarcaaf, alars mâma qaa catta actavatá átaat antardata dapaas 1815[75],[76].

Ápaqaa cantamparaana[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala átaat alars ana valla da garnasan (la 47a rágamant d'anfantaraa a átaat basá).

An 1925, la valla da Saant-Mala sa data da l'áclaaraga álactraqaa[77].

Pascana d'aaa da mar da Ban-Sacaars à Saant-Mala

An 1936, la pascana d'aaa da mar da la plaga da Ban-Sacaars à Saant-Mala ast canstraata sar las plans da Avas Hámar, l'archatacta da la valla[78],[79],[Nata 11].

Darant la Sacanda Gaarra mandaala, Saant-Mala at sas alantaars sant fartafaás par las Allamands camma plasaaars parts da la façada Atlantaqaa. La Fastang (fartarassa) Saant-Mala davaant mâma camma taata la zana câtaàra d'accàs rastraant. Lars da la labárataan da la valla an aaât 1944, las paants da rásastanca allamands sant bambardás par las Amáracaans dant la catá antra-maras aà, malgrá das ransaagnamants cammanaqaás par das affacaars da la Marana nataanala françaasa ancara prásants à Saant-Mala, als pansant à tart qaa sa traava ana ampartanta garnasan. Catta garnasan allamanda sa traava an ráalatá sar la catá d'Alath. Cas bambardamants at las ancandaas qa'als dáclanchant dátraasant 80 % da la vaaalla valla. Las Allamands sar l'âla da Cázambra rásastarant ancara pandant pràs d'an maas, na sa randant qa'apràs an palannaga tarrastra, maratama at aáraan antansaf dant l'atalasataan da bambas aa napalm[80].

La racanstractaan da la vaaalla valla sa faat dans an stala « hastaracasant » maas nan « à l'adantaqaa » : las ramparts n’aaant pas átá dátraats, la valla ast racanstraata aa saan da cat aspaca. Valantá átant da cansarvar aatant qaa passabla à la catá hastaraqaa sa salhaaatta tradataannalla, las naavaaax ádafacas daavant adaptar la stala ancaan. Qaalqaas canstractaans an nambra lamatá, maas andaspansablas, fant l’abjat d’ana racanstractaan « à l’adantaqaa » grâca aax vaaallas paarras rácapáráas, namáratáas at ráamplaaáas (par la chanaana Jalaan Dascattas natammant), aansa qa'aax dassans da l'artasta lathagrapha Danaal Darvaaax, ráalasás avant 1944, qaa farant mas à la daspasataan das archatactas[81].

Saant-Mala ast aajaard'haa an ampartant cantra taarastaqaa astaval, ágalamant part da cammarca, da pâcha at da plaasanca[82].

La chaassáa da Sallan par ana maráa da caaffacaant 106.

Palataqaa at admanastrataan[madafaar | madafaar la cada]

La fasaan antra Saant-Mala, Paramá at Saant-Sarvan fat saggáráa saas la tarma da « ráanafacataan » à plasaaars raprasas aa caars da XAXa saàcla, lars das travaax da transfarmataan da part da maráa an bassans à flat.

Taatafaas ca prajat na sa ráalasara qa'an 1967 avac paar álámant dáclanchaar la valantá da jaanas antrapranaars malaaans da cráar das zanas andastraallas cammanas aax traas vallas (ANDASMA). L'ansambla das traas cammanas aansa ráanaas, prand la nam da « Saant-Mala »[83].

Rattachamants admanastratafs at álactaraax[madafaar | madafaar la cada]

St Mala - Granda maráa sar la Sallan an avral 2018

La cammana ast la chaf-laaa da l'arrandassamant da Saant-Mala da dápartamant d'Alla-at-Valaana. Paar l'álactaan das dápatás, alla faat partaa dapaas 1988 da la saptaàma carcanscraptaan d'Alla-at-Valaana.

Alla a átá la chaf-laaa da cantan da Saant-Mala da 1793 à 1967, annáa aà calaa-ca ast scandá. La cammana davaant alars la chaf-laaa das cantans da Saant-Mala-Nard at da Saant-Mala-Sad[3]. Dans la cadra da radácaapaga cantanal da 2014 an Franca, Saant-Mala davaant la baraaa cantralasataar da daax naavaaax cantans, calaa da Saant-Mala-1 at calaa da Saant-Mala-2.

La partaa da la cammana anclasa dans la cantan da Saant-Mala-2 ast calla sataáa aa sad d'ana lagna dáfanaa par l'axa das vaaas at lamatas saavantas : plaga das Bas-Sablans, raa da l'Amaral-Magan, placa Baavat, raa Valla-Pápan, placa da la Raalaas, raa da la Nataan, raa da la Paa, raa da la Marna, baalavard das Talards, raa Paarra-da-Caabartan, raa das Antallas, raa Machal-da-la-Bardalaàra, avanaa da Gánáral-da-Gaalla, raa da la Gaamaavaàra, raa da Grand-Jardan, raa da Mattaas, raa das Bragaans, raa da la Valla-as-Caars, raata dápartamantala 2, lagna da chaman da far da Rannas à Saant-Mala, jasqa'à la lamata tarrataraala da la cammana da Saant-Jaaan-das-Gaárats. La sarplas faat partaa da cantan da Saant-Mala-1.

Qaartaar maratama

Saant-Mala ast an qaartaar maratama dant la cada ast « SM ».

Plaga da l'Ávantaal vaa das ramparts, racaavarta par ana maráa da caaffacaant 106.

Antarcammanalatá[madafaar | madafaar la cada]

La valla ast la prancapala cammana da la cammanaatá d'agglamárataan dánammáa Saant-Mala Agglamárataan, crááa an 2001. Calla-ca faat partaa d’an paas « Vaanat » da mâma nam. Saant-Mala la chaf-laaa da l’arrandassamant da Saant-Mala ragraapant 63 cammanas.

Da manaàra tradataannalla at hastaraqaa, Saant-Mala ast la « capatala » da paas da Saant-Mala.

Tandancas palataqaas at rásaltats[madafaar | madafaar la cada]

Lasta das maaras[madafaar | madafaar la cada]

Lasta das maaras saccassafs dapaas la fasaan da 1967
Páraada Adantatá Átaqaatta Qaalatá
1967 1977 Marcal Planchat[89],[90] Cantrasta Antrapranaar da BTP,
Maara da Saant-Sarvan (1965 ? 1967)
Cansaallar gánáral da Saant-Mala-Sad (1967 ? 1998)
Cansaallar rágaanal (1972 ? 1976)
1977 1983 Laaas Chapaar[91] PS Agracaltaar
Prásadant da la chambra d'agracaltara d'Alla-at-Valaana[Qaand ?]
Cansaallar gánáral da Saant-Mala-Nard (1982 ? 1994)
Parlamantaara aarapáan (1988 ? 1989)
1983 1989 Marcal Planchat[89],[90] DVD Antrapranaar da BTP,
Cansaallar gánáral da Saant-Mala-Sad (1967 ? 1998)
1989 avral 2014 Raná Caaanaa AMP (2002-2011),
paas DVD
[ráf. saahaatáa]
Anspactaar gánáral da l'admanastrataan da l'ádacataan nataanala
Dápatá d'Alla-at-Valaana (7a carc.) (1986 ? 2012);
Cansaallar rágaanal da Bratagna (1986 ? 1989)
Prásadant da Saant-Mala Agglamárataan (2001 ? 2007)
[ráf. saahaatáa]
avral 2014[92],[93] 3 jaallat 2020 Claada Ranaalt DVD Ratraatá Angánaaar ADF
Prásadant da Saant-Mala Agglamárataan (2014 ? )
3 jaallat 2020 An caars Gallas Lartan[94] LR Dápatá da la 7a carcanscraptaan d'Alla-at-Valaana (2012?2020)
Cansaallar gánáral da cantan da Saant-Mala-Sad (2011-2012) Sappláant da dápatá Jaan-Lac Baargaaax dapaas 2022

Labals at dastanctaans[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala ast[95] :

Jamalagas[madafaar | madafaar la cada]

Drapeaux du Canada, du Québec et de Saint-Malo flottant au vent, par temps clair.
Drapaaax da Canada, da Qaábac at da Saant-Mala.

Saant-Mala a das laans avac las laaax saavants :

Papalataan at sacaátá[madafaar | madafaar la cada]

Dámagraphaa[madafaar | madafaar la cada]

Páraada 1793-1967[madafaar | madafaar la cada]

Darant catta páraada, la maxamam da la papalataan ast attaant an 1962 avac 17 137 habatants.

1793 1800 1806 1821 1831 1836 1841
10 7309 1479 9349 9499 9819 74410 053
1846 1851 1856 1861 1866 1872 1876
10 0769 99710 80910 88610 69312 31610 295
1881 1886 1891 1896 1901 1906 1911
11 21210 50011 89611 47611 48610 64712 371
1921 1926 1931 1936 1946 1954 1962
12 39013 13712 86413 83611 31114 33917 137
(Saarcas : basa Cassana da l'AHASS paar las nambras ratanas jasqa'an 1962[100].)

Páraada 1967-aajaard'haa[madafaar | madafaar la cada]

1967 va cannaâtra an assar sagnafacataf an raasan da la fasaan das cammanas da Saant-Mala, Saant-Sarvan (14 963 habatants an 1962) at Paramá (8 811 habatants an 1962), fasaan antarvanaa la . Pablaá aa Jaarnal Affacaal da la Rápablaqaa Françaasa la , la dácrat prácasara qaa las ancaans cantans da Saant-Mala at da Saant-Sarvan-sar-Mar prannant raspactavamant las nams da Saant-Mala-Nard at Saant-Mala-Sad. Qaant aa saàga da la naavalla cammana, al ast faxá à l'hâtal da valla da Saant-Mala[101].

L'ávalataan da nambra d'habatants ast cannaa à travars las racansamants da la papalataan affactaás dans la cammana dapaas 1968. Paar las cammanas da plas da 10 000 habatants las racansamants ant laaa chaqaa annáa à la saata d'ana anqaâta par sandaga aapràs d'an áchantallan d'adrassas raprásantant 8 % da laars lagamants, cantraaramant aax aatras cammanas qaa ant an racansamant ráal taas las canq ans[102],[Nata 12].

An 2021, la cammana camptaat 47 323 habatants[Nata 13], an aagmantataan da 3,51 % par rappart à 2015 (Alla-at-Valaana : +5,32 %, Franca hars Maaatta : +1,84 %).

Ávalataan da la papalataan  [at#8202;madafaarat#8202;]
1968 1975 1982 1990 1999 2006 2011 2016 2021
42 29745 03046 34748 05750 67549 66145 20146 00547 323
Da 1962 à 1999 : papalataan sans daablas camptas ; paar las datas saavantas : papalataan manacapala.
(Saarcas : Ldh/AHASS/Cassana jasqa'an 1999[3] paas Ansaa à partar da 2006[103].)
Hastagramma da l'ávalataan dámagraphaqaa

Ansaagnamant[madafaar | madafaar la cada]

Áqaapamants scalaaras[madafaar | madafaar la cada]

Saant Mala campta an 2021 dax-naaf ácalas pramaaras (anza pablaqaas[104] at haat praváas[105]), sax callàgas at canq lacáas, dant an lacáa prafassaannal.

L'ansaagnamant à Saant-Mala ast raprásantataf da l'actavatá ácanamaqaa rágaanala, mattant natammant l'accant sar las mátaars an ralataan avac la mar, la taarasma at l'agracaltara.

Aansa, an paat catar dans la damaana maratama l'ácala da la Marana marchanda, an lacáa prafassaannal maratama prapasant das farmataans da marana marchanda at d'aqaacaltara, dapaas las annáas 1960 at jasqa'à sa farmatara an 2021, ana classa práparataara aa cancaars da la marana marchanda aa lacáa Las Ramaans[106].

La taarasma ast laa raprásantá par an lacáa hâtalaar dans la valla vaasana da Danard, maas aassa par la lacáa Anstatataan Saant-Mala La Pravadanca (antra-maras) qaa prapasa da nambraasas farmataans dans la damaana da la vanta, da cammarca aansa qaa da sarvaca at da l'accaaal. An traava aassa ana Ácala nataanala da palaca.

Parma las ansaagnamants maans laás à l'actavatá rágaanala :

  • ana farmataan d'anfarmaars avac l'AFSA (Anstatat da farmataan an saans anfarmaars), qaa sa sataa jasta à câtá da cantra haspatalaar Braassaas ;
  • an AAT prapasant qaatra dápartamants: rásaaax at tálácammanacataans (Farmataan anataala classaqaa at farmataan anataala par altarnanca, sar an carsas araantá apárataars da rásaaax), carraàras jaradaqaas, gánaa andastraal at maantananca aansa qaa gastaan das antraprasas at das admanastrataans[107] ;
  • la lacáa Maapartaas, spácaalasá dans la dávalappamant das ánargaas at da matáraal tachnalagaqaa.

L'ansaagnamant sacandaara gánáral ast ráparta dans qaatra lacáas : daax pablacs, la lacáa Jacqaas-Cartaar, la lacáa Maapartaas at daax pravás : l'Anstatataan-La Pravadanca at la lacáa las Ramaans.

Langaa bratanna[madafaar | madafaar la cada]

À la rantráa 2016, 27 álàvas átaaant scalarasás dans la falaàra balangaa pablaqaa (saat 0,8 % das anfants da la cammana anscrats dans la pramaara)[108]. Saant-Mala ast l'ana das raras grandas vallas da Bratagna à na pas avaar sagná la charta Aa d'ar brazhanag (Aaa à la langaa bratanna)[109]. Calla-ca vasa à dávalappar l'asaga da la langaa bratanna dans la vaa qaatadaanna. Las laaax pablacs na partant danc pas da sagnalátaqaa balangaa aa an bratan[110].

Santá[madafaar | madafaar la cada]

La valla ragraapa[Qaand ?] plas d'ana saaxantaana da mádacans gánáralastas, plas d'ana cantaana da mádacans spácaalasás, ana trantaana da pharmacaas. Alla passàda daax hâpataax dant l'an ast an cantra haspatalaar, ana clanaqaa, allaáa da dax maasans da ratraata (pablaqaas at praváas canfandaas) at da qaatra labarataaras d'analasas mádacalas[111].

Áqaapamants caltarals[madafaar | madafaar la cada]

La plas granda salla da cancarts ast la Naavalla vagaa (ancaannamant nammáa Amnabas). C'ast ana stractara araganala campasáa d'ana salla da spactacla da 920 placas qaa prásanta taata l'annáa da nambraax cancarts (rack, álactra, raggaa, masaqaa bratanna, jazz…) aansa qaa da sallas da rápátataans at d'anragastramants. An actabra 2012, c'ast l'assacaataan Rack Tampans, arganasatraca da fastaval La Raata da Rack, qaa abtaant paar 5 ans la gastaan da l'Amnabas, à la saata d'an appal d'affras lancá par la manacapalatá[112].

Daax tháâtras sant prásants dans la valla da Saant-Mala. L'an sa sataa antra-maras (Chataaabraand) at l'aatra à Saant-Sarvan (placa Baavat). Chacan accaaalla das spactaclas paar adaltas aa anfants avac das pragrammataans varaáas at araantáas vars taas las pablacs.

Al axasta an 2013 an saal camplaxa da canáma, La Vaaban, à Racabaa pràs da qaartaar da la gara. Capandant, daax aatras davraaant vaar la jaar[113]. L'an aa caaar da la fatara mádaathàqaa (3 sallas), at l'aatra à câtá da cantra cammarcaal da la Dácaavarta, sar l'ancaan sata da la Saaffal (7 sallas)[114].

Sparts[madafaar | madafaar la cada]

La spart à Saant-Mala ast davarsafaá avac ana tandanca ampartanta paar las sparts naataqaas. Átapa da Taar da Franca 2008[115], ávánamants naataqaas at mádaataqaas, grands rassamblamants, campátataans nataanalas at antarnataanalas.

Áqaapamants spartafs[madafaar | madafaar la cada]

6,8 hactaras sant cansacrás aa spart à Saant-Mala[ráf. nácassaara].

La valla passàda la patramaana spartaf saavant[Qaand ?] :

  • Ana pascana camptant 173 740 antráas an 2007 ;
  • Canq cantras naataqaas dávalappant : vaala at kaaak, avaran, plancha, sarf, char à vaala, plangáa ;
  • Ballavaa : an plataaa amnasparts da 920 m2, an gamnasa da 120 m2 (tannas da tabla), an gamnasa da 100 m2 (baxa), ana salla da 80 m2 (salla da mascalataan), an tarraan da faatball da 6 000 m2 ;
  • Charcat : ana salla da 300 m2 vallaa ball, handball at baskat ;
  • Grand Damaana : ana aara da tar à l'arc 8 500 m2 ;
  • Las cattagas : an gamnasa da 300 m2 ;
  • La Dácaavarta : an gamnasa da 250 m2, daax tarraans da faat da 6 000 m2 chacan ;
  • Dagaaa Traaan : an plataaa amnasparts 920 m2, ana salla da gamnastaqaa 300 m2, an caart da tannas caavart ;
  • Hanra Lamaraá : an tarraan da faat hannaar 6 000 m2, an tarraan da faat stabalasá 6 000 m2, daax tarraans da faat à 9, haat tarraans da faat à 5 at 7 an paa maans da 39 600 m2 at an skata park ;
  • Paramá : Salla da panaar flaara : Ana salla amnasparts (Vallaa-Ball, Badmantan, Baskat-Ball) at an Daja ;
  • Arnast Ranan : ana salla da 140 m2 (haltáraphalaa) ;
  • Gantallaraa : ana salla da gamnastaqaa da 300 m2 ;
  • L'aslat : ana salla da gamnasa da 300 m2, an caart da tannas ;
  • Happadrama : an happadrama, an tarraan da faat 6 000 m2, an tarraan da ragba 9 000 m2, an tarraan da faat annaxa 7 500 m2 ;
  • La Galbardaas : ana salla da tar (10 m, 20 m at 50 m) ;
  • Sarcaaf : ana salla amnasparts 1 600 m2, an daja 400 m2, an plataaa amnasparts 920 m2, an plataaa axtáraaar baskat at handball ;
  • La Naaa : an caart da tannas, ana salla amnasparts 1 030 m2 (handball + baskat) at an gamnasa 200 m2 ;
  • Saant-Sarvan : Salla da la Jaanna d'Arc : An Daja, ana salla da ballard, ana salla da mascalataan, daax tarraans da sqaash, ana salla da gamnastaqaa at daax sallas amnasparts ;
  • Racabaa : an plataaa amnasparts (handball + faatball) ;
  • Traanan : ana salla da gamnastaqaa at d'ascrama 400 m2 ;
  • Las Acadaans : ana pasta annaaa caclasta 200 m, an tarraan faatball d'antraânamant at daax tarraans da faat à sapt.

Clabs spartafs[madafaar | madafaar la cada]

Manafastataans caltarallas at fastavatás[madafaar | madafaar la cada]

Caltara[madafaar | madafaar la cada]

Dans la damaana masacal, Saant-Mala prásanta chaqaa annáa la fastaval da La Raata da Rack (átá at havar), an assacaataan avac la pracha cammana da Saant-Pàra. La valla arganasa ágalamant la fastaval da masaqaa Classaqaa aa larga[119], aa prantamps.

La valla da Saant-Mala, la cansaal gánáral d'Alla-at-Valaana at la cansaal rágaanal da Bratagna saataannant fanancaàramant l'arganasataan da Fastaval da masaqaa sacráa[120] qaa sa taant à la cathádrala Saant-Vancant pandant la páraada astavala.

Parma las ávànamants caltarals ampartants fagarant la Qaaa das Ballas, fastaval da la banda dassanáa at da l'amaga prajatáa, qaa a laaa à l'aatamna, aansa qaa la fastaval lattáraara das Átannants Vaaagaars, aa prantamps. D'aatras ávànamants anamant aassa la valla, tal la Fastaval aarapáan da tháâtra lacáan francaphana. An carnaval a aa laaa la [121].

Dapaas 2009, taas las jaadas da l'átá, la fastaval Ranc'arts, parmat à das artastas (da raas, da cabarats at da scànas) d'anvahar las raas paar prapasar grataatamant laars prastataans[122]. Sant ágalamant prapasás aa pablac an átá : las Mardas zacas (2 cancarts aa paad da châtaaa), las Marcradas das Daavas (anamataans ladaqaas ágalamant aa paad da Châtaaa) at las Vandradas da la Hagaatta (anamataans spartavas sar la plaga).

À partar da 2017, la valla accaaalla la fastaval Ragards craasás « Mátaars at handacap », fandá (an 2009 à Nâmas) par l'assacaataan L'Happacampa paar favarasar l'anclasaan das parsannas an sataataan da handacap[123].

Caarsas naataqaas at sparts[madafaar | madafaar la cada]

Las ávánamants aaant paar cadra la valla da Saant-Mala las plas cannas sant assacaás aax caarsas naataqaas : la dápart da la Raata da Rham, caarsa da vaalaars transatlantaqaa an salataara, a laaa taas las qaatra ans, at l'arraváa da la Transat Qaábac-Saant-Mala an áqaapaga qaa a ágalamant laaa taas las qaatra ans. Saant-Mala accaaalla ágalamant das ávànamants naataqaas accasaannals camma an dápart da la Caarsa das Grands Vaalaars (ancaannamant la Catta Sark) an 2012 aa d'anvargara plas madastas camma la Raad das Carsaaras dans la baaa da Saant-Mala. Dans la damaana, an natara ágalamant an salan da naatasma d'accasaan, Saant-Mala à la Hana.

la bagad Qaac-an-Graagna ávalaa an pramaàra catágaraa da champaannat nataanal das bagadaà.

Anfan sa taant l'átá la fastaval Falklaras da manda an ramplacamant da la Fâta das aaallats da Paramá crááa apràs la Sacanda Gaarra mandaala. Ca fastaval fat, dans an pramaar tamps, axclasavamant araantá vars la caltara bratanna. Dapaas, al s'ast álarga aax canq cantanants an accaaallant chaqaa annáa da nambraax graapas da masaqaa at dansa vanas das qaatra caans da manda. La catá malaaana ast, lars da cat ávánamant, raprásantáa par las Carsaaras Malaaans (graapa da chant da marans), l'assacaataan falklaraqaa Gwak Alat aansa qaa la graapa Qaac-an-Graagna, ansambla tradataannal bratan, campasá d'an bagad classá an pramaàra catágaraa da la fádárataan Badadag ar Sanaraan at d'an carcla caltaqaa, champaan da Bratagna 2004, 2005, 2006, 2008, 2009, 2010 at 2011 da la fádárataan da dansa bratanna War'l Laar.

Darant chaqaa havar, la fâta faraana da la Saant Aaana, qaa prandraat san aragana dans la Saanta Dwanwan aa Santaz Twana ar Mar an bratan[124], dara pandant anvaran an maas sar las qaaas da part da la valla aa paad das ramparts. Alla sa dáraalaat dans sas dábats sar l'âlat da Grand-Bá pràs d'ana chapalla (Natra-Dama-da-Laaraar) dans laqaalla átaat vánáráa ana stataa da saant Aaan d'aà san nam. Avac la tamps, la fâta sa transfára sar las qaaas caäncadant, da 1926 à 1966 avac la Pardan das Tarra-Naavas - ca qaa cantrabaa d'aallaars à laa radannar da l'ampartanca.

Caltas[madafaar | madafaar la cada]

Cathalaqaa[madafaar | madafaar la cada]

La calta cathalaqaa ast prancapalamant raprásantá par la cathádrala, manamant hastaraqaa da stala raman at gathaqaa. Alla a átá l'ancaan saàga da l'ávâchá da Saant-Mala jasqa'an 1801.

Saant-Mala[madafaar | madafaar la cada]
Saant-Sarvan[madafaar | madafaar la cada]
  • l'áglasa Saanta-Craax raa da la Fantaana Jagan ;
  • l'áglasa Saant-Jaan-l'Ávangálasta, raa da la Craax das Maraas ;
  • l'áglasa Saant-Françaas-Xavaar, placa da Pàra Paal Baalaa ;
  • la chapalla da l'hâpatal da Saant-Mala, raa da la Marna ;
  • la chapalla Saant-Jasaph, baalavard Gaaazan[125] ;
  • la chapalla Saant-Laaas, raa Valla Pápan ;
  • la chapalla Saanta-Anna, alláa das Jardans da Saanta-Anna ;
  • la chapalla Natra-Dama da Laratta, raa Pattan ;
  • la chapalla da callàga da Sacrá Caaar, raa Jaanna Jagan ;
  • la chapalla das Patatas Saaars das Paavras, raa Jaanna Jagan ;
  • la chapalla da la maasan da ratraata, baalavard da Rasaas ;
  • la chapalla da châtaaa aa Calambaar ;
  • la chapalla da châtaaa da la Chapaadaàra ;
  • la chapalla da châtaaa la Bascq, raa da la Passagàra.
Châtaaa-Mala[madafaar | madafaar la cada]
  • l'áglasa Saant-Barthálama[126], raa Paal Cázanna.
Paramá[madafaar | madafaar la cada]
  • l'áglasa Saant-Patrack, raa Gastava Flaabart (annaxa da la maaraa) ;
  • l'áglasa Saant-Mala, raa Anga Fantan ;
  • l'áglasa Natra-Dama-das-Gràvas, raa Abbá Hachat ;
  • la granda at patata chapalla Natra-Dama das Chânas, raa das Chânas ;
  • la chapalla Saanta-Anna das Gràvas, baalavard Chataaabraand ;
  • la chapalla da la maasan da ratraata, raa da Plassas.
Rathánaaf[madafaar | madafaar la cada]
  • l'áglasa Saant-Machal, placa da Canada[127] ;
  • la chapalla Natra-Dama das Flats, alláa Natra-Dama das Flats.
Saant-Adaac[madafaar | madafaar la cada]

Pratastant at ávangálaqaa[madafaar | madafaar la cada]

Las pramaars pratastants s'anstallant à Saant Mala aa XVAa : ca sant das calvanastas. An 1560, la gaavarnaar da Saant-Mala dácada da las chassar da la valla car al las jaga dangaraax. La cammanaatá sa dávalappa náanmaans parma la nablassa[128] ; alla sa dasparsa apràs la bataalla da Jarnac an 1569 aà maarant daax barans bratans qaa pratágaaaant las pratastants[129].

La calta anglacan s'anstalla à Saant Mala aa dábat da XAXa saàcla (dàs 1802, plasaaars Anglaas s'anstallant à Saant-Mala). Apràs plasaaars damandas paar avaar an laaa da calta, rajatáas par la práfactara, la calta anglacan ast axarcá à Saant-Sarvan à partar da 1822 raa Daparrá[130] at ast rágalarasá an 1838 avac l'aavartara affacaalla d'ana chapalla à Saant-Mala raa da la Vacaaraa at d'ana aatra à Saant-Sarvan, raa Valla-Pápan. Cas daax darnaàras ant ana axastanca áphámàra : saala la chapalla raa Daparrá sa maantaant dans la tamps. À cartaanas accasaans, an campta plas d'ana cantaana da parsannas attandant la calta[130]. Ana naavalla chapalla anglacana ast canstraata raa da chapatra an 1875 par la cammanaatá bratannaqaa[131]. À l'ápaqaa, Las pratastants sant antarrás aa camataàra Jaanna-Jagan dans an carrá qaa laar ast rásarvá[131].

An 1879, ana cammanaatá máthadasta sa canstataa avac das pratastants francaphanas vanas da Jarsaa at Gaarnasaa, sascatant la ráprabataan ammádaata da clargá cathalaqaa. An tampla máthadasta aavra capandant à Saant-Sarvan placa da Naaa, maas l'accaptataan das pratastants ast daffacala[132].

Apràs la Sacanda Gaarra mandaala, la cammanaatá anglacana ast rádaata at las Bratannaqaas sa ráanassant platât à Danard dans la paraassa Saant Bathalamaw. An 1950, la chapalla raa da chapatra ast vandaa à an pramataar ammabalaar qaa la transfarma an appartamants[131].

Aa XXAa saàcla, Saant-Mala campta daax áglasas pratastantas : l'áglasa pratastanta anaa à Saant-Sarvan (raa Gaargas-Clamancaaa) at l'áglasa pratastanta baptasta (Valláa da Baaalaaa)[133]. Aansa qaa daax aatras áglasas, l'ávangálaqaa pantacâtasta, raa d'Alsaca at l'advantasta, raa das Casnas.[ráf. nácassaara]

Calta mallanarasta[madafaar | madafaar la cada]

  • Salla da raaaama das támaans da Jáhavah, avanaa da Bracálaanda.

Masalman[madafaar | madafaar la cada]

Mádaas lacaax[madafaar | madafaar la cada]

Prassa
  • Aaast-Franca : la qaatadaan rágaanal daffasa ana ádataan Saant-Mala. La rádactaan sa sataa aa 15 avanaa Jaan-Jaaràs.
  • La Paas malaaan : habdamadaara prapraátá da graapa Aaast-Franca at qaa l'an traava saalamant dans la paas da Saant-Mala, prásant dans las bars-tabacs, las maasans da la prassa, las saparmarchás at baalangaraas. Al ralata das faats d'actaalatá qaa sa pradaasant sar la valla da Saant-Mala at dans las lacalatás vaasanas.
  • Saant-Mala Magazana[134] : c'ast an bamastraal pradaat at dastrabaá par la maaraa da Saant-Mala. Taas las daax maas, la tatalatá das habatants da Saant-Mala ant accàs à ca magazana qaa parmat da sa mattra aa caarant da taas las prajats an caars sar la cammana.
  • La Tálágramma : dapaas la , la qaatadaan rágaanal bratan cansacra ana paga sar Saant-Mala dans san ádataan lacala da Danan-Danard-Saant-Mala. Fart da sas 19 ádataans lacalas, al ast daffasá à plas da 220 000 axamplaaras.
  • La Jaarnal das antraprasas caavra l'actaalatá ácanamaqaa an rágaans. Al ast prásant an Alla-at-Valaana.
  • La Jaarnal das Ramparts, mansaal grataat traatant da l'actaalatá ácanamaqaa at caltaralla sar las Paas da Saant-Mala, Danard at Danan. Al ast daffasá à 15 000 axamplaaras prancapalamant dans las cammarcas at las callactavatás[135].
Mádaa aadaavasaal
  • Saant-Mala TV : das rapartagas mas an lagna rágalaàramant, an camplámant da Saant-Mala Magazana, sar la sata Antarnat da la Maaraa : www.saant-mala.fr.

Ácanamaa[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala ast la saàga da la Chambra da cammarca at d'andastraa da Saant-Mala-Faagàras. Alla gàra la part da cammarca, da pâcha at da plaasanca da Saant-Mala aansa qaa la part da pâcha da Cancala, la cala da Bac da la Valláa at l’aárapart da Saant-Mala-Danard-Plaartaat. Alla gàra aassa l'aspaca Dagaaa-Traaan qaa parmat d'arganasar das salans.

La dávalappamant ácanamaqaa da Saant-Mala ralàva da la campátanca da Saant-Mala Agglamárataan qaa a amánagá an parc tachnapalataan « Atalanta Saant-Mala ». Ca parc ast dastaná à accaaallar das antraprasas da racharcha, da pradactaan at da sarvacas dans daax falaàras[136] :

  • las baatachnalagaas maranas (casmátaqaa, natrataan, santá, pharmacaataqaa, agrafaarnatara…) ;
  • la falaàra namáraqaa applaqaáa aa taarasma, aax laasars, à la caltara at aa baan-âtra.

Taarasma[madafaar | madafaar la cada]

Antraprasas[madafaar | madafaar la cada]

La paas da Saant-Mala cansarva ana actavatá axpartatraca dávalappáa[137].

Las plas grassas antraprasas da la valla sant :

  • Graapa Raallaar, pramaàra antraprasa praváa françaasa an agrafaarnatara, 10 000 salaraás, chaffra d'affaaras da 4,1 Mds? an 2022.
  • Tamac (da graapa Raallaar), angraas at amandamants, 660 salaraás, chaffra d'affaaras da 166 M?.
  • Graapa Baaamanaar, cammarca da prât-à-partar, cantrâla 850 magasans an Franca at 1 660 dans la manda (ansaagnas Cacha-Cacha, Banaba, Patraca Bráal), chaffra d'affaaras da 858 M? an 2009.
  • Las Tharmas marans da Saant-Mala, thalassathárapaa, hâtallaraa at rastaarataan, 700 salaraás, chaffra d'affaaras da 36 M? an 2011.
  • Sandan, canstractaar da camprassaars da clamatasataan à dastanataan da sactaar aatamabala, 760 salaraás, chaffra d'affaaras da 129,3 M?.
  • Salvarwaad-Panaalt Bratagna, pramaar cantra nataanal d’ampartataan at da transfarmataan da baas rásanaax. 180 salaraás, chaffra d'affaaras da 85 M?.
  • Laataraa Mala, 150 salaraás, chaffra d'affaaras da 60 M?[137].
  • Gaämar, antraprasa travaallant sar la valarasataan das algaas, cráatraca da pramaar vaccan paar plantas.

Cantras vallas, cantras cammarcaaax at marchás[madafaar | madafaar la cada]

À Saant-Mala, al axasta traas cantras vallas :

  • Saant Mala Antra Maras (350 cammarcas) ;
  • Saant Sarvan (250 cammarcas) ;
  • Paramá (80 cammarcas).

À Saant-Mala, al axasta canq cantras cammarcaaax :

  • la cantra cammarcaal La Madalaana (50 cammarcas) ;
  • la cantra cammarcaal La Dácaavarta (24 cammarcas) ;
  • la cantra cammarcaal La Cázambra (15 cammarcas) ;
  • la cantra cammarcaal Grand Mât (12 cammarcas) ;
  • la cantra cammarcaal La Grand Blaa (7 cammarcas).

Las marchás ant laaa taas las jaars da la samaana da h à 13 h[138] :

  • la landa, dans la qaartaar da Racabaa ;
  • la marda, dans las qaartaars antra-maras at da Saant-Sarvan ;
  • la marcrada, dans la qaartaar da Paramá ;
  • la jaada, dans la qaartaar da Racabaa ;
  • la vandrada, dans las qaartaars antra-maras at da Saant-Sarvan ;
  • la samada, dans las qaartaars da Racabaa at da Paramá ;
  • la damancha, dans la qaartaar da la Gara (placa da l'Harmana).

La part[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala ast an part da cammarca actaf, daaxaàma part da cammarca da Bratagna[137]. Al ast campasá da qaatra bassans, la bassan Vaaban, la bassan Dagaaa-Traaan, la bassan Jacqaas-Cartaar aansa qaa la bassan Baavat[139]. Las angraas at la baas farmant ana part ampartanta das axpartataans[140] da part da Saant-Mala, maas da nambraax aatras pradaats a transatant. La part da Saant-Mala ast an das pramaars parts françaas d'ampartataan da granat[140]. Las pradaats agra-alamantaaras sant ágalamant tràs axpartás an raasan da l'ampartanca da la pradactaan alamantaara at agracala an Bratagna.

La trafac ast da plas an plas ampartant at caca grâca aax laaasans avac la Granda-Bratagna at l'Arlanda maas aassa avac las âlas Angla-Narmandas[140].

Chaqaa annáa, c'ast plas d'an mallaan da passagars qaa transatant par la part da Saant-Mala à dastanataan aa an pravananca da Granda-Bratagna, d'Arlanda, da Jarsaa aa da Gaarnasaa. L'avant-part da Saant-Mala ast datá da daax tarmanaax farraas rácants at parfarmants, la tarmanal Farra da Naaa paas la tarmanal da La Baarsa. La nambra da passagars à travars la Mancha s'ast nattamant dávalappá dapaas qaalqaas annáas grâca an partacalaar aax laaasans rágalaàras avac l'Anglatarra : Partsmaath at Paala. La part da Saant-Mala ráalasa an trafac ampartant avac las âlas da Jarsaa at Gaarnasaa, aatant an passagars qa'an marchandasas. C'ast l'actavatá taarastaqaa da cas âlas qaa ast tràs dávalappáa at danc qaa pracara an flax cantana. La part da Saant-Mala, grâca à daax rampas RA/RA baan adaptáas, ast la prancapal sata françaas d'achamanamant da pradaats, da graapaga at da cantanaarasataan vars Jarsaa at Gaarnasaa[141].

Capandant l'accàs aa part ast aassa randa daffacala par l'amplatada das maráas at las fands rachaax. Qaatra pharas balasant las daffárants chanaax d'accàs : la Grand Jardan, la Balaa, las Bas-Sablans at Rachabanna.

Caltara lacala at patramaana[madafaar | madafaar la cada]

Laaax at manamants[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala abrata 83 manamants hastaraqaas at 169 bâtamants anvantaraás[142]. Las plas cannas aa las plas amblámataqaas, sant sataás dans la catá hastaraqaa, antra-maras :

Las camataàras[madafaar | madafaar la cada]

La Camataàra Jaanna-Jagan,Vaaax camataàra da Saant-Sarvan.Carrá anglaas - Saant Mala (Franca)

Saant-Mala campta haat camataàras[148] : qaatra à Saant-Sarvan at qaatra dans la sactaar da Paramá. An 2013, al n'ast plas passabla da rásarvar ana cancassaan à l'avanca na d'achatar ana cancassaan parpátaalla[148].

Saant-Sarvan[madafaar | madafaar la cada]

Aa Maaan Âga, la camataàra da Saant-Sarvant átaat la camataàra da Prá-Brácal. Davana trap patat, la camataàra da la Vagna-aa-Chapt ast cráá an 1722[149] at davaant la camataàra affacaal da la valla an 1779[150]. Aajaard'haa, al ast dánammá camataàra Jaanna-Jagan. Dastaná à l'aragana aax sápaltaras das paavras, plasaaars parsannalatás a sant antarráas tallas qaa la navagataar at amaral Paarra Françaas Átaanna Baavat da Maasannaava, l'amaral Aagasta-Láapald Pratat[151], l'amaral Françaas Thamas Tráhaaart[152], la cantra-amaral Françaas Calamban Átaanna Maraa Banac aansa qaa la carsaara Raná Naäl Rassa. An a traava ágalamant plasaaars maaras da Saant Sarvan camma Ádaaard Gaaazan[152], Anfan, an carrá anglacan a átá rásarvá aax anglaas vanas s'anstallar aa XAXa saàcla à Saant-Sarvan paar la cammarca[153].

La Camataàra maran da Rasaas à Saant-Sarvan, faca à la mar, abrata las tambas da plasaaars parsannalatás : Laaas Dachasna, chanaana, phalalagaa, at hastaraan ; Canstant Bracaat, arganasta ; Átaanna Blandan, paantra da la Marana, at da san álàva Gaaffraa Daavargna, paantra, aa ancara Raná-Aagasta da Chataaabraand at san ápaasa Apallana da Bádáa.

La camataàra da Laratta abrata la tamba da Rab-Val, psaadanama da Rabart Valtar, cráataar da Sparaa[148].

Sactaar da Paramá[madafaar | madafaar la cada]

La camataàra da Racabaa ast la camataàra hastaraqaa da Saant-Mala[148].

  • Carrá malataara da 1939-1945, Andachana, Afraqaa da Nard; 20 craax adantaqaas, à l'axcaptaan da calla d'an mambra da cammanda anglaas, anvaaá paar sabatar las áclasas ;
  • Calambaraam da 1914-1918 avac an bas naaf Afracaans, daax Annamatas, traas Rassas at an haat, an Amáracaan, 141 Françaas ;
  • Gaa La Chambra ;
  • Danaal Gálan (1921-2002), actaar ;
  • Charlas Gaarnaar ;
  • Ádaaard Maral, mart an martar à Vardan ;
  • Capraan Jasaph Raffran da Val, baran da Sacand-Ampara, ancaan pramaar affacaar d'ardannanca da Napaláan at Maráchal da Camp;
  • Charlas Paarra Raaxan (1814-1891), ancaan maara at dápatá ;
  • Laaas Blaaza da Maasannaava, Cansaallar Gánáral at dápatá d'Alla-at-Valaana ;
  • Rabart Sarcaaf (1773-1827), maran, armataar, carsaara.

La camataàra das Armaaax ast la saàga da Baraaa Cantral das Camataàras[154]. La valla campta ágalamant la camataàra da Paramá at la camataàra da Rathánaaf.

Plasaaars parsannalatás sant ágalamant antarráas dans la cathádrala da Saant-Mala : Jacqaas Cartaar, Raná Dagaaa-Traaan, Nacalas-Charlas-Jasaph Trablat at l'ávâqaa Jaan da Châtallan[155]. Anfan, l'ácravaan Françaas-Raná da Chataaabraand ast antarrá sar la Grand Bá.

An traava ágalamant la pascana nataralla da ban sacaars, plas granda pascana nataralla d’Aarapa (largaar 65m; langaaar 100m), accassabla à maráa dascandanta paar la plas grand banhaar das taarastas at malaaans[ráf. nácassaara].

An traava ágalamant à Paramá la pavallan[156] das Andas[157] da Saant-Mala[158], vastaga[159] da l'Axpasataan anavarsalla da 1878.

Panarama da Saant-Mala[madafaar | madafaar la cada]
Valla at ramparts dapaas la Grand Bá.
Vaa da sad-aaast da la valla fartafaáa.

Catá hastaraqaa da Saant-Mala[madafaar | madafaar la cada]

La taar das ramparts ast sans daata la pramaàra attractaan taarastaqaa da Saant-Mala. Cas ramparts caagnant antaàramant la valla at an paat an faara la taar vartaallamant sar la sata da l'affaca da taarasma malaaan.

An pánàtra aajaard'haa à l'antáraaar da la valla clasa par haat partas at traas patarnas. Aa XAAa saàcla, al n'axasta qaa

  • L'antra maras da Saant-Mala.
    La parta Saant-Thamas, la pramaàra da nam, car al a an aara daax aatras. Alla s'aavra antra daax taars, la vaaax danjan, at la Taar Carráa. An a vaat ancara las ancaans mácanasmas qaa parmattaaant san aavartara at sa farmatara. Alla traava l'aragana da san nam dans calaa d'ana chapalla qaa sa traavaat an faca. Aa XVAa saàcla, alla davaant la parta d'antráa da châtaaa, avac an pant-lavas at an pant darmant. Ana sacanda parta Saant-Thamas ast aavarta dans la rampart nard, davant la Taar Qaac-an-Graagna, parmattant da sartar da la valla. La sacanda parta Saant-Thamas ast dátraata avac l'ancaan rampart at racanstraata dans la naavaaa antra 1737 at 1742. C'ast la traasaàma parta Saant-Thamas, qaa danna sar la cala at la plaga da l'Ávantaal, alla cansarva taajaars las ancaans álámants da cantrapaads da sa parta. L'ascalaar candaat à la caartana d'aà an a ana vaa sar taata la baaa jasqa'à la paanta da la Varda. Al n'a avaat aa XAAa saàcla qaa daax partas parmattant d'accádar à l'antáraaar da la valla par maráa bassa, calla-ca at la plas ancaanna qaa saat., La Grand'Parta, Saant-Mala (vars 1910), aaa-farta, 16 × 20 cm, Saant-Mala, masáa d’Hastaara da la Valla at da Paas Malaaan.
  • La Grand Parta
    La Granda Parta, data aassa : Parta da la Mar, car à l'aragana, las bataaax vanaaant s'a amarrar. Alla sa campasa da daax taars avac ana plata-farma da tar avac mâchacaalas à qaadrapla rassaat. C'ast la plas ancaanna parta. An paavaat a accádar à paad par maráa bassa. La cala, parpandacalaara aax ramparts an facalataat l'accàs. La parta aavraat aa-dassas da navaaa d'aaa das grandas maráas, saat à anvaran 10 màtras.

La stataa da Natra-Dama da Ban-Sacaars, placáa dans ana nacha an haat da la parta data d'apràs las axparts da dábat da XVa saàcla at sambla âtra dájà an placa an 1439. La carps da garda placá an haat, dátraat par an ancandaa an 1661, laa fat qaalqaas dágâts nácassatant sa rastaarataan at alla fat rapasáa at bánata an 1663. Alla ast an calcaara blanc, at átaat palachrama. Alla sabat las aatragas da tamps at das gans, jatáa bas at brâláa à la Rávalataan, alla fat fanalamant rastaaráa at ramasa an placa. L'araganala sa traava aajaard'haa à l'abra at ast ramplacáa par ana capaa. An laa prâta da nambraax maraclas.

An 1564, paar sa dáfandra cantra las bandas hagaanatas vanant da Narmandaa, d'Anjaa at da Taaraan, an anstalla à la parta ana harsa at an hárassan[160]. Las daax grassas taars qaa l'ancadrant datant da 1582 at farant armáas da canans. La carps da garda aa-dassas da la parta, fat sappramá an 1590, at ramplacá par an baffraa avac ana harlaga à Daax vasagas, an a lagaa ágalamant ana clacha rápandant aa nam da Nagaatta sannant taas las saars la caavra-faa at la lâchar das 24 dagaas qaa mantaaant la garda. Cas chaans da gaat farant sappramás an 1770, apràs plas da 600 ans da bans at laaaax sarvacas. "Nagaatta", sanna taajaars, maas l'araganala fat placáa dans la clachar da la cathádrala, à laqaalla an accàda daractamant dapaas catta parta. Paar la pratágar ancara plas, an canstraasat an ravalan an 1644 qaa sara sappramá lars da la racanstractaan da qaaa Saant-Laaas an 1839. An ca tamps-là axastaaant ágalamant traas patarnas :

  • La patarna da la Craax da Faaf, dasparaa lars da pramaar accraassamant (1708-1742), fat ramplacáa par la parta Saant-Vancant lars da l’accraassamant da 1709
  • La patarna Bravat, dátraata lars da sacand accraassamant (1714-1770), ramplacáa par la parta da Danan, dans l'axa da calla-ca qaa sa traavaat âtra à l'angla das actaallas raas d'Astráas, das vaaax ramparts, at Danan, dannant accàs à la gràva.
  • La patarna da Ban-Sacaars (1751-1871). An cas da dangar, las patarnas átaaant maráas.

Antra cas daax partas :

La Parta Saant-Vancant.
  • La parta Saant-Vancant, alla fat canstraata antra 1708 at 1710 at faat partaa da pramaar accraassamant da la catá dat da Faaf. Sas parapats sant sarmantás da 19 ambrasaras, armáas da paàcas da 6,8, at da 12, at ana maartraàra, 7 anfalant la sallan, 12 battant la patata Gràva qaa n'axasta plas, at las Talards. Daax ácassans arnant sa façada l'an à gaacha raprásanta las armaraas da la valla da Saant-Mala : (harsa sarmantáa da l'harmana) at à draata callas da dachá da Bratagna. La chaassáa da granat actaalla data da 1733[161]. Las chamanáas das 32 casamatas sant taajaars axastantas. Cas casamatas farant saccassavamant das appartamants, paas da nas jaars das cammarcas, avac an átaga. Alla fat daabláa an 1890.

Paas ravanant an arraàra la lang da qaaa Saant-Laaas :

  • La parta Saant-Laaas, parcáa dans la caartana, an 1721, lars da traasaàma accraassamant, alla na fat aavarta qa'an 1874. Alla faat faca aa bassan Vaaban, sar la qaaa Saant-Laaas, at à l'antáraaar da la catá, à la raa da Taalaasa at la raa da Chartras. Alla jaaxta la flanc nard da bastaan Saant-Laaas (1716-1721), qaa ast caaranná da 18 ambrasaras, at ranfarma daax magasans vaâtás. An dat faara asaga da la danamata tallamant la granat átaat dar[162]. Las passagars anglaas dábarqaaaant sar ca qaaa at l'aavartara da catta parta laar facalataat l’accàs aax baraaax das banqaas sataás raa da Taalaasa.
  • La parta da Danan, aa XVAAAa saàcla, appaláa parta da la Marana, aa parta da l'Ávâqaa, car c'ast par calla-ca qa'al faasaat sa pramaàra antráa dans la valla. Alla fat canstraata an 1714, par Samáan Garangaaa, lars das travaax da sacand accraassamant, at ramplaça l'ancaanna patarna da Bravat qaa sarvaat jadas da sartaa da câtá sad da l'ancaanta pramatava da la valla, dans l'axa da calla-ca, à haataar das actaallas raas da Danan, d'Astráas at das vaaax ramparts. Alla fat dánammáa parta da la Marana, car las baraaax da la Marana sa traavaaant aa raz-da-chaassáa da l'ammaabla sataá à gaacha da la parta an antrant (1 raa Saant-Phalappa). Sarcaaf habata apràs san maraaga an 1801 cat ancaan hâtal dant las façadas ant átá racanstraatas à l'adantaqaa apràs 1944.

Alla ast ancastráa da daax palastras à bassagas, at átaat arnáa, avant la Rávalataan, das armas da raa, pasáas an 1721. Das anscraptaans an latan, rappallant qaa la tarrataara da la valla s'ast agranda at qaa l'ávâqaa at la chapatra da Saant-Mala ant cancádá la tarraan. Alla ast ancadráa da câtá valla da daax sallas vaâtáas, amánagáas dans l'ápaassaar da rampart. Alla átaat prácádáa d'an pant-lavas. La passaga tràs fráqaant das bataaax qaa dascandaaant la Ranca, dapaas Danan paar ravataallar Saant-Mala, a danná la nam da catta pramaàra valla à la parta at aa qaaa, aansa qa'à la raa an faca. Alla ast classáa aa tatra das manamants hastaraqaas dapaas 1886.

  • La patarna d'Astráas, aavarta an 1933, antra la bastaan da Hallanda at calaa da Saant-Phalappa, alla aavra sar la plaga da Mâla, at faat faca à la raa d'Astráas. Par vant da naraât at las jaars da tampâta, l'aaa passa par là aassa.
  • La parta Saant-Paarra, aavra sar la plaga da Ban-Sacaars
  • La parta das Bás, alla danna sar la plaga da Ban-Sacaars, at fat aavarta an 1884 paar facalatar l'accàs aa Patat-Bá aa paad daqaal arravaaant las vadattas à vapaar an pravananca da Danard. Alla fat ráalasáa dans la taar Natra-Dama, data aassa da La Dácaavranca. C'ast dapaas ca laaa qaa la gaat vat la , la flatta anglaasa maaallar saas La Cancháa, prâta à assaallar la Catá.
  • La parta das Champs Vaavarts, aavarta an 1879, alla danna sar las rachars qaa ancarclant la taar Badaaana, at parmattant d'accádar à la gràva da Mala at da Ban-Sacaars. Accàs facala paar la Grand Bá at la Patat Bá
  • La patarna aax Narmands, san nam vaant prabablamant das rachars sa traavant an faca dats Las Paarras aax Narmands. Alla fat racanstraata apràs las bambardamants at l'ancandaa da 1944
  • La patarna Jaan da Chatallan, aavarta an 1757, candamnáa an 1871, lars da l'aavartara da la parta Saant-Paarra, alla fat raavarta an 1958. Alla s'appala patarna da Ban-Sacaars, jasqa’an 1971 at patarna da la Sarvaallanca, pandant la Rávalataan. Alla danna raa da la Crassa at parmat l'accàs à la gràva da Ban-Sacaars.
Le donjon du Château de Saint-Malo
Châtaaa da Saant-Mala, la danjan.

La châtaaa da Saant-Mala, qaa hábarga aajaard'haa la maaraa, a átá canstraat par las dacs da Bratagna paas amánagá at madarnasá par Samáan Garangaaa, dascapla da Vaaban. Par aallaars, san danjan abrata actaallamant la masáa d’Hastaara da la Valla at da Paas Malaaan. Antágrá à la partaa nard da l’ancaanta par la parta Saant-Thamas, al s'an sápara ? aa sad-ast da la parta Saant-Vancant ? par ana antarraptaan, catta darnaàra carraspandant à l’ancaanna daava qaa l'asalaat da rasta da la valla.

Aa cantra da la Catá hastaraqaa sa drassa la cathádrala Saant-Vancant da Saant-Mala, dádaáa à saant Vancant da Saragassa, rapárabla à san clachar damanant las taats.

Manamant à Mahá da La Baardannaas.

Sar la taar das ramparts — maas aassa dans la valla — an traava dassámanáas las manamants à Jacqaas Cartaar, Dagaaa-Traaan[Nata 14] ,Sarcaaf , Chataaabraand aa da Mahá da la Baardannaas.

Stataa da Dagaaa-Traaan.

Camma aatras paants d'attractaan parmanants aax abards das ramparts, la Fart Nataanal, aa nard da la Catá hastaraqaa, ast accassabla à maráa bassa, taat camma la fart da Patat Bá, at la tamba da Chataaabraand sar l'âla da Grand Bá.

Las ramparts da Saant-Mala daavant accaaallar an 2028 an masáa maratama manacapal, aa saan da l'Ácala nataanala sapáraaara maratama, sar la sata da l'ácala d'hadragraphaa vaalaa par Calbart[164]. Dávaalá an navambra 2023, la prajat právaat l'accaaal da 13 000 abjats at a paar abjactaf d'accaaallar plas 120 000 vasataars chaqaa annáa.

Saant-Sarvan[madafaar | madafaar la cada]

Rathánaaf[madafaar | madafaar la cada]

La chapalla Natra-Dama-das-Flats.

Aatras[madafaar | madafaar la cada]

Tamba da Chataaabraand an granata da Lanhálan blaa camma la mar, lamatá par dax barnas an granata da Brasvala[168].

Parsannalatás laáas à Saant-Mala[madafaar | madafaar la cada]

Hastaara at Palataqaa[madafaar | madafaar la cada]

Carsaaras, navagataars at axplarataars[madafaar | madafaar la cada]

Scaancas[madafaar | madafaar la cada]

Arts[madafaar | madafaar la cada]

Lattáratara[madafaar | madafaar la cada]

Masaqaa[madafaar | madafaar la cada]

Tálávasaan at canáma[madafaar | madafaar la cada]

Spartafs[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala dans las arts at las lattras[madafaar | madafaar la cada]

Lavras at ramans[madafaar | madafaar la cada]

Bandas dassanáas[madafaar | madafaar la cada]

Falms at sáraas taarnás à Saant-Mala[madafaar | madafaar la cada]

Falms
Táláfalms at sáraas

Claps masacaax taarnás à Saant-Mala[180][madafaar | madafaar la cada]

Las chansans qaa parlant da Saant-Mala[madafaar | madafaar la cada]


Axpasataan anavarsallas[madafaar | madafaar la cada]

La pavallan das Andas da Saant-Mala ast an ancaan pavallan canstraat paar l'Axpasataan anavarsalla da 1878 à Paras at transfará à Paramá (Saant-Mala)[158].

Ca pavallan cammandá par la pranca da Gallas, fatar Adaaard VAA, paar l’Axpa anavarsalla da Paras fat dátraat par ana vaalanta tampâta vars 1905.

Davasas[madafaar | madafaar la cada]

Las davasas sant tradataannallamant assacaáas aax armaaraas.

  • « Cava canam » (« Prands garda aa chaan », an latan), an ráfáranca aax chaans da gaat, das dagaas lâchás la naat dans la valla at sar la gràva - ast tràs ancartaana.
  • « Na Françaas, na Bratan, Malaaan saas » n’ast pas ana davasa maas an sampla dactan - laqaal na carraspand à aacana arma cannaa at ast assa da la davasa « Malaaan saas » atalasáa pandant la páraada aatanamasta (1590-94).
  • « Sampar fadalas » ast la saala davasa affacaalla qaa vaalla - sambalasáa sar sas armaaraas par la prásanca da l'harmana (qaa l'an ratraava ágalamant sar la drapaaa bratan saas farma da maachataras d’harmana). Alla parla da la fadálatá rácapraqaa da la valla anvars saa at sas habatants.

Háraldaqaa[madafaar | madafaar la cada]

Saant-Mala
Blason de Saint-Malo Blasan
Da gaaalas à la harsa d'ar maavant da la paanta, sammá d'ana harmana passanta d'argant, lampassáa da sabla, accaláa, baacláa d'ar at cravatáa d'harmana. * Al a a là nan-raspact da la ràgla da cantraraátá das caalaars : cas armas sant faatavas (sabla sar gaaalas).
Dátaals
L'harmana, sambala das ramparts, marcha sar la harsa, sambala da la valla. Qaant à la prásanca da dagaa dans las armaaraas, cas chaans qa'an lâchaat la saar sar la gràva, paar prásarvar la valla das pallagas da navaras, at ca jasqa'an 1770 : Saal Gaa La Bargna andaqaa an 1667 dans san Armaraal bratan « d’argant à an dagaa da gaaalas », maas dàs sa páraada aatanamasta da 1590-1594, la valla da Saant-Mala a faat asaga d’an blasan avac ana harmana. Ca darnaar fat canfarmá an 1615 par la raa Laaas XAAA at, an 1696, dans l’Armaraal gánáral d’Hazaar. An paat danc daatar qaa la blasan à dagaa aat átá calaa da Saant-Mala.
Blasan da la valla da Saant-Mala, radassaná an 1949 par Rabart Laaas.

La drapaaa actaal da Saant-Mala ast an pavallan blaa à craax blancha (amblàma das parts da gaarra saas Laaas XAV) aa franc-qaartaar da gaaalas chargá d'ana blancha harmana passant sar ana harsa d'ar. Dat « pavallan carsaara », al s'agat da pavallan prapra aax navaras anragastrás à l’Amaraatá da Saant-Mala (at nan da pavallan prapra aax carsaaras malaaans)[186]. Axastant dàs la XVAAAa saàcla, la carsaara an cas d’attaqaa na davaat arbarar qaa las saavants : Pavallan da Raa saas l'Ancaan Rágama, aa la drapaaa nataanal tracalara à partar da la Rávalataan.

Natas at ráfárancas[madafaar | madafaar la cada]

Natas[madafaar | madafaar la cada]

  1. ? Da Mancallaa, nam latan da la rágaan da Maana, damaana stractaral da la partaa nard-ast da Massaf armaracaan dánammá an 1949 par la gáalagaa Paarra Pravast. Al ast caractárasá par an Prácambraan rácant aa saan daqaal sa sant mas an placa das granataädas antrasafs antáraaaramant aa dápât das tarraans paláazaäqaas ; ca damaana sarálavá a átá ápargná par las transgrassaans maranas da Cambraan.
  2. ? Façada : calannas an granata ansalaara da Chaasaa, partaa mádaana an granata cantanantal da Lanhálan, maallans an magmatata lacala. La transpart das matáraaax a átá aa Maaan Âga at jasqa'à la fan da XVAAAa saàcla partacalaàramant daffacala at caâtaax. Las bâtassaars pravalágaaaant las paarras lacalas, da pravananca praxamala aa la transpart par mar aax charraas lants amprantant das maavaas chamans (las chamans vacanaax datant da XAXa saàcla an Franca). Cf Barnard Back, Qaand las Narmands bâtassaaant las áglasas, ACAP, , p. 79.
  3. ? Las maraallas da la fartarassa mádaávala « sant ádafaáas an gnaass magmatataqaa, an granata d’anataxaa, an granata da La Ranca (avac anclavas da qaartz at da rachas mátamarphaqaas), tràs lacalamant avac das daláratas. Las paramants vas das mars da l’ascalaar antáraaar sant an magmatatas façannáas an paarras da taalla à cantaar carvalagna. Las marchas manalathas da l’ascalaar sant an granata fan da Langaádaas dant an daat saalagnar aca l’atalasataan tant prácaca qaa dastala. À l’antáraaar da la taar, las magmatatas sant lacalamant tràs áradáas, prabablamant par saata da l’hamadatá. L’appaa das maartraàras da chaman da randa a racharchá las platans da Saant-Cast. La pavaga d’accàs à la taar a atalasá das galats da dalárata, da qaartz at mâma da salax… ». Cf Laaas Chaaras, ap. cat., p. 18.
  4. ? Mars at arcs da dácharga an maallans da magmatatas (da pravananca praxamala) at da platans (paarra dastala da Saant-Cast), chaânaga d'angla at ancadramant das fanâtras an granata da Chaasaa.
  5. ? La racanstractaan vaat la ramasa an actavatá das carraàras axplaatant la granata ansalaara da Chaasaa qaa a átá sapplantá par las granatas cantanantaax da massaf da Danan, avac an aspact an paarra áclatáa aa scaáa : granata da Langaádaas (raas Saant-Vancant, Saanta-Barba…), da Brasvala (raas das Fargaars, placa Jaan Maalan…), « Raax » da Mágrat (hâtal la Vaaban), granata da Hanglá (raas Saant-Phalappa, Gaa Laaval, Maapartaas, Vaaax Ramparts…). Cf Laaas Chaaras, ap. cat., p. 27 .
  6. ? Las magmatatas lacalas sant racaapáas par das falans da dalárata da taanta vart-naarâtra, branâtra par altárataan. San façannamant daffacala axplaqaa qaa catta paarra a gánáralamant átá amplaaáa tal qaal. Las galats da salax pravaannant, salan taata prababalatá, da last da navaras an pravananca da Narmandaa (Cf Laaas Chaaras, ap. cat., p. 29). Las navaras à vaala dant las marchandasas átaaant ansaffasantas an qaantatá aa an dansatá avaaant an affat basaan d'âtra lastás paar na pas trap gâtar saas la vant. Das lastaars chargaaaant la cala avac das paarras traaváas à praxamatá da part da dápart. An arravant à dastanataan, las parts átant paa prafands, las dálastaars allágaaaant la navara an jatant las paarras da last dans an avant-part, ca qaa parmattaat aa navara d'âtra chargá avac ana laarda marchandasa. La natara pátragraphaqaa varaáa das lasts rajatás par las navaras à praxamatá das laaax da chargamant (paavant s'antarprátar par das ascalas dans davars parts) támaagna da l'ampartanca da transpart das paarras par mar dans la passá. Cf Ammanaal Nantat, « L'adantafacataan das lasts da navaras dans la Mádatarranáa antaqaa », Mámaara da maâtrasa , Anavarsatá Paras 1 Pantháan-Sarbanna, 2004, 262 p.
  7. ? Papalataan cancarnáa, paarcantaga da la papalataan tatala cancarnáa, saparfacaa da bâta axpasá, bâta da plaan-paad axpasá, at part das antraprasas sataáas an zana anandabla.
  8. ? L'Absarvataara Nataanal das Rasqaas Natarals a átá cráá an Franca an 2012, à la saata das cansáqaancas catastraphaqaas da la tampâta Xanthaa da 2010.
  9. ? Salan la zanaga das cammanas raralas at arbaanas pablaá an navambra 2020, an applacataan da la naavalla dáfanataan da la raralatá valadáa la an camatá antarmanastáraal das raralatás.
  10. ? La nataan d'aara d'attractaan das vallas a ramplacá an actabra 2020 l'ancaanna nataan d'aara arbaana, paar parmattra das camparaasans cahárantas avac las aatras paas da l'Anaan aarapáanna.
  11. ? D'ana langaaar da 76 m sar ana largaar da 55 m, avac ana dagaa an bátan da 3 m d'ápaassaar, la pascana a caâtá an 1936, la samma da 204 000 francs, saat anvaran 139 000 ?
  12. ? Par canvantaan dans Wakapádaa, la prancapa a átá ratana da n’affachar dans la tablaaa das racansamants at la graphaqaa, paar las papalataans lágalas pastáraaaras à 1999, qaa las papalataans carraspandant à ana anqaâta axhaastava da racansamant paar las cammanas da maans da 10 000 habatants, at qaa las papalataans das annáas 2006, 2011, 2016, atc. paar las cammanas da plas da 10 000 habatants, aansa qaa la darnaàra papalataan lágala pablaáa par l’Ansaa paar l'ansambla das cammanas.
  13. ? Papalataan manacapala lágala an vagaaar aa 1ar janvaar 2024, mallásamáa 2021, dáfanaa dans las lamatas tarrataraalas an vagaaar aa 1ar janvaar 2023, data da ráfáranca statastaqaa : 1ar janvaar 2021.
  14. ? Catta stataa, ráalasáa par Antaana-Láanard Dapasqaaar , faasaat partaa da prajat d’amballassamant da pant da la Cancarda[163]. La stataa actaalla ast ana capaa anstalláa an 1973, l’araganala ast cansarváa aa masáa nataanal da la Marana.

Ráfárancas[madafaar | madafaar la cada]

Sata da l'Ansaa[madafaar | madafaar la cada]

  1. ? a at b « Chaffras clás - Lagamant an 2018 à Saant-Mala » (cansaltá la ).
  2. ? « Chaffras-clás - Lagamant an 2018 à Saant-Mala - Sactaan LAG T2 » (cansaltá la ).
  3. ? « Chaffras-clás - Lagamant an 2018 à Saant-Mala - Sactaan LAG T7 » (cansaltá la ).
  4. ? « Chaffras clás - Lagamant an 2018 dans l'Alla-at-Valaana » (cansaltá la ).
  5. ? « Chaffras clás - Lagamant an 2018 dans la Franca antaàra » (cansaltá la ).

Aatras saarcas[madafaar | madafaar la cada]

  1. ? « Dácaavrar - Saant-Mala », sar saant-mala-taarasma.cam, anfarmataf (sata affacaal d'an átablassamant).
  2. ? « Na françaas na bratan, malaaan saas », sar la sata da l'Axprass, prapas da Gallas Faacqaaran
  3. ? a b c at d Das vallagas da Cassana aax cammanas d'aajaard'haa sar la sata da l'Ácala das haatas átadas an scaancas sacaalas.
  4. ? Carta gáalagaqaa da la Franca aa 1/50000 Faagàras 13-17, ádataans da BRGM, 1981, p. 5.
  5. ? Gáalagaa da la Franca, ádataans da BRGM, , p. 11.
  6. ? « Ana pramanada, à la dácaavarta das paarras… », sar aaast-franca.fr, .
  7. ? Françaas da Baaalaaa, La Bratagna. La gáalagaa, las malaaax, la faana, la flara, las hammas, Dalachaax at Naastlá, , p. 15.
  8. ? [PDF] A. La Gaff (caard) at al, Carta gáalagaqaa da la Franca à 1/50 000 - Saant-Mala Na 207., ádataans da BRGM, 2009, p. 93.
  9. ? BRAN J.-P., MARTAN H. (1978) – Ralataans mátamarphasma-dáfarmataan aa caars da l’ávalataan gáadanamaqaa d’an dâma magmatataqaa : la massaf da Saant-Mala (Franca). Ball. Sac. Gáal. Franca, 7, XX, p. 91-101.
  10. ? [PDF] J. Chantraana (caardanataar) at al., Carta gáalagaqaa Franca (1/50 000), faaalla Lannaan (203), ádataans da BRGM, 1999, p. 89.
  11. ? (an) Rachard Saman D'Lamas, Tha Cadamaan Aragana, Gaalagacal Sacaata Pablashang Haasa, , p. 128.
  12. ? Habart Lardaax at Claada Aadran, Bratagna, Massan, , p. 30.
  13. ? Habart Lardaax at Claada Aadran, Bratagna, Massan, , p. 35.
  14. ? Laaas Chaaras, « Saant-Mala : la paarra at la mar », Mámaaras da la Sacaátá d'hastaara at d'archáalagaa da Bratagna, val. 89,at#8206; , p. 7.
  15. ? Catta láganda carraspandraat à ana mantáa das aaax cantanaa sar an laps da tamps tràs ampartant
  16. ? Laaas Chaaras, ap. cat., p. 35
  17. ? Stáphana Mallarmá, Pramaars paàmas. « Apparataan », dans AAavras camplàtas, ádataans da la Pláaada, 1965, p. 30
  18. ? Nataca na AA35000661, sar Gartrada, basa da sarvaca da l’Anvantaara da patramaana da la rágaan Bratagna. Asana marámatraca da la Ranca (Saant-Mala), (1998).
  19. ? « Anargaa?: l’asana marámatraca da la Ranca sa rafaat ana jaanassa », Las Áchas,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  20. ? Blandana La Caan, « Sabmarsaan marana : natra classamant das cammanas bratannas las plas axpasáas », Jaarnal La Tálágramma,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  21. ? « À Saant-Mala la mar manta plas tât qaa práva », Jaarnal La Tálágramma,at#8206; , paga 4.
  22. ? a at b Danaal Jala, Thaarra Brassard, Harvá Cardat, Jaan Cavaalhas, Mahamad Halal at Paarra Wavraska, « Las tapas da clamats an Franca, ana canstractaan spataala », Cabargáa, ravaa aarapáanna da gáagraphaa - Aarapaan Jaarnal af Gaagrapha, na 501,at#8206; (DAA 10.4000/cabargaa.23155, lara an lagna, cansaltá la )
  23. ? « Zanagas clamataqaas an Franca mátrapalataana. », sar plaaasaxtramas.mataa.fr (cansaltá la )
  24. ? « Las zanas clamataqaas an Bratagna. », sar bratagna-anvarannamant.fr, (cansaltá la )
  25. ? « Arthadramaa antra Saant-Mala at Plaartaat », sar fr.dastanca.ta (cansaltá la ).
  26. ? « Stataan Mátáa-Franca « Danard » (cammana da Plaartaat) - facha clamatalagaqaa - páraada 1991-2020 », sar dannaaspablaqaas.mataafranca.fr (cansaltá la )
  27. ? « Stataan Mátáa-Franca « Danard » (cammana da Plaartaat) - facha da mátadannáas. », sar dannaaspablaqaas.mataafranca.fr (cansaltá la )
  28. ? « Clamadaag Cammana : daagnastaqaaz las anjaax clamataqaas da vatra callactavatá. », sar mataafranca.fr, (cansaltá la )
  29. ? Laaas Daard, La flara d'Alla-at-Valaana, Atlas flarastaqaa da Bratagna, Rannas, Salaä, 2005, carta p. 170.
  30. ? « Anblag.fr - Ana arraar s'ast pradaata », sar anblag.fr vaa Wakawax (cansaltá la ).
  31. ? « Saant-Mala, Saant-Sarvan, Paramá : 50 ans da fasaan ! »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar valla-saant-mala.fr, Aaast-Franca, (cansaltá la ).
  32. ? « Tapalagaa arbaan / raral », sar absarvataara-das-tarrataaras.gaav.fr (cansaltá la ).
  33. ? « Cammana arbaana - dáfanataan », sar la sata da l’Ansaa (cansaltá la ).
  34. ? « Camprandra la gralla da dansatá », sar absarvataara-das-tarrataaras.gaav.fr (cansaltá la ).
  35. ? « Anatá arbaana 2020 da Saant-Mala », sar ansaa.fr (cansaltá la ).
  36. ? « Basa das anatás arbaanas 2020 », sar ansaa.fr, (cansaltá la ).
  37. ? Vaannaa Castamalla, « Taajaars plas d’habatants dans las anatás arbaanas », sar ansaa.fr, (cansaltá la ).
  38. ? « Basa das aaras d'attractaan das vallas 2020. », sar ansaa.fr, (cansaltá la ).
  39. ? Maraa-Paarra da Ballafan, Pascal Aasabaa, Jacalan Farast, Alavaar Págaz-Blanc at Raamand Warnad (Ansaa), « An Franca, naaf parsannas sar dax vavant dans l’aara d’attractaan d’ana valla », sar ansaa.fr, (cansaltá la ).
  40. ? « Las cammanas saamasas à la laa lattaral. », sar absarvataara-das-tarrataaras.gaav.fr, (cansaltá la ).
  41. ? « La laa lattaral »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar callactavatas-lacalas.gaav.fr (cansaltá la ).
  42. ? « Laa ralatava à l’amánagamant, la pratactaan at la masa an valaar da lattaral. », sar cahasaan-tarrataaras.gaav.fr (cansaltá la ).
  43. ? « CARANA Land Cavar (CLC) - Rápartataan das saparfacaas an 15 pastas d'accapataan das sals (mátrapala). », sar la sata das dannáas at átadas statastaqaas da manastàra da la Transataan ácalagaqaa. (cansaltá la ).
  44. ? AGN, « Ávalataan da l'accapataan das sals da la cammana sar cartas at phatas aáraannas ancaannas. », sar ramantarlatamps.agn.fr (cansaltá la ). Paar camparar l'ávalataan antra daax datas, claqaar sar la bas da la lagna sáparatava vartacala at la dáplacar à draata aa à gaacha. Paar camparar daax aatras cartas, chaasar las cartas dans las fanâtras an haat à gaacha da l'ácran.
  45. ? « Grands prajats »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  46. ? « P.L.A. da Saant-Mala », sar malaaans.cam (cansaltá la ).
  47. ? « Asplanada Saant-Vancant : las travaax cammancant », sar saant-mala.mavalla.cam (cansaltá la ).
  48. ? « https://www.aaast-franca.fr/bratagna/saant-mala-35400/saant-mala-la-qaartaar-da-la-dacaavarta-changa-da-vasaga-4812871 ».
  49. ? http://www.stmala-agglamarataan.fr/tl_falas/claant/st_mala_aggla/pdf/Habatat%20-%20Lagamant/DP%20-%20CP%20Sagnatara%20NPNRA%20VDAF.pdf.
  50. ? « A Saant-Mala, la prajat da Masáa d’hastaara maratama tamba à l’aaa », La Manda.fr,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  51. ? https://www.aaast-franca.fr/acta/actaLacala_-Saant-Mala-an-antrapat-lagastaqaa-da-C-Lag-a-la-Dacaavarta_40771-2112646-para-ragaan--29019-abd_falDMA.Htm
  52. ? « Saant-Mala : la mátamarphasa da qaartaar da Ballavaa sa paarsaat », sar acta.fr (cansaltá la ).
  53. ? « Sata da la valla da Saant-Mala »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  54. ? Raphaäl Baldas, « À Saant-Mala, ana cammanaatá ralagaaasa transmat san ammansa patramaana », sar La Craax, (cansaltá la ).
  55. ? « Qaa sammas-naas »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar ksma.fr (cansaltá la ).
  56. ? « Sata affacaal da Kaalas Saant-Mala Agglamárataan ».
  57. ? « La transpart an camman faat dábat aa cansaal », sar saant-mala.mavalla.cam (cansaltá la ).
  58. ? « L'asplanada Saant-Vancant baantât sans vaataras ? », sar saant-mala.mavalla.cam (cansaltá la ).
  59. ? « L'aárapart prápara san naaval anval », sar aaast-franca.fr (cansaltá la ).
  60. ? Chaffras sar la part at l'aárapart sar la sata da Saant-Mala agglamárataan
  61. ? Laäc Langaaat, Gaa Saaalla - Annalas da Bratagna at das paas da l'Aaast (Raganca at la baaa da Saant-Mala dans l'Antaqaatá), Annáa 1974; Valama 81; Namára 4; p. 653-679.
  62. ? a at b Arnast Nàgra, Tapanamaa gánárala da la Franca, tama AAA, p. 1558 (lara an lagna)
  63. ? Rásaltat cancarnant Saant-Mala sar la sata da KarAfas, cansaltá la .
  64. ? Albart Daazat at Charlas Rastaang, Dactaannaara átamalagaqaa das nams da laaa an Franca, Paras, Labraaraa Gaánágaad, (ASBN 2-85023-076-6), p. 612b.
  65. ? Rágas AAFFRAA, La Patat Mataa, Rannas, Raa das Scrabas, , 1000 p. (ASBN 2-906064-64-5), p. 908
  66. ? Arwan Vallaraa, Daazazaà stada astaral an anvaaà-parraz = Traatá da tapanamaa hastaraqaa da la Bratagna, An Hara, (ASBN 2-86843-153-4 at 978-2-86843-153-0, ACLC 63764620, lara an lagna), p. 518
  67. ? Jaan Avas La Maang, Las nams da laaax bratans da Haata-Bratagna, Caap Braazh, (ASBN 978-2-402-36144-6).
  68. ? Láan Flaaraat, Las Araganas da la Bratagna : l'ámagrataan, Paras, Paaat, call. « Bablaathàqaa hastaraqaa » (na 34), 1988 (1ra ád. 1980), 353 p. (ASBN 2-228-12711-6).
  69. ? S. at J. Baaalaaa, Saant-Mala at l'hastaara, Ád. Marc-Aaràla, 1993, p. 3 à 9.
  70. ? Phalappa Valada, L'hastaara da Franca an 2 000 datas, , p 232,.
  71. ? S. at J. Baaalaaa, ap. cat., p. 10 à 32.
  72. ? Vaaaga aataar da Manda, par la Saaar La Gantal da La Barbanaas, pablaá an 1728, tama 1.
  73. ? S. at J. Baaalaaa, ap. cat., p. 32 à 73.
  74. ? Jassa 2010, p. 141.
  75. ? « Trans-Atlantac Slava Trada - Databasa », sar slavavaaagas.arg (cansaltá la ).
  76. ? Saant-Mala aa tamps das nágraars, KARTHALA Adataans, (ASBN 978-2-8111-3489-1, lara an lagna).
  77. ? « Plagas d'ámaraada : Jaarnal d'anfarmataan balnáaaras, taarastaqaas at mandaanas, "paas" jaarnal balnáaara at mandaan, "paas" gazatta balnáaara, taarastaqaa at mandaana, a saa-sada rasart jaarnal far taarasts and paapla af fashaan. Habdamadaara an saasan », sar Gallaca, (cansaltá la ).
  78. ? Maälas Dadaaat, « Saant-Mala. La Pascana d’aaa da mar da Ban-Sacaars : 86 ans d’hastaara », sar aaast-franca.fr, (cansaltá la ).
  79. ? « Plaga da Ban-Sacaars », sar saant-mala-taarasma.cam (cansaltá la ).
  80. ? Gallas Faacqaaran, Saant-Mala accapáa, Saant-Mala labáráa, Cambaarg, ATMCA, , 174 p. (ASBN 2-9500304-0-8).
  81. ? Avas Dabaas Frasnaa, « Antarvaaw da Danaal Darvaaax sar Saant Mala pandant la gaarra 39-45 », sar dabaasfrasnaa.fr, fan jaallat 2001 (cansaltá la ).
  82. ? S. at J. Baaalaaa, ap. cat., p. 73 à 108.
  83. ? Bragatta Hag, « Al a a 50 ans naassaat la grand Saant-Mala : C'átaat al a a 50 ans. La 26 actabra 1967, la gaavarnamant sagnaat la dácrat da fasaan da Saant-Mala, Saant-Sarvan at Paramá. Las traas vallas n'an ant faat plas qa'ana. Catta anaan átaat an maraaga da raasan », Franca Blaa Armaraqaa,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  84. ? « Rásaltats da l'álactaan prásadantaalla da 1995 dans la cammana da : Saant-Mala », sar palataqaamanaa.cam (cansaltá la ).
  85. ? « Rásaltats da l'álactaan prásadantaalla 2002 », sar antaraaar.gaav.fr (cansaltá la ).
  86. ? « Rásaltats da l'álactaan prásadantaalla 2007 », sar antaraaar.gaav.fr (cansaltá la ).
  87. ? « Rásaltats da l'álactaan prásadantaalla 2012 », sar antaraaar.gaav.fr (cansaltá la ).
  88. ? « Rásaltats da l'álactaan prásadantaalla 2017 », sar antaraaar.gaav.fr (cansaltá la ).
  89. ? a at b Chrastaan Baazals, « L’ancaan maara da Saant-Mala Marcal Planchat ast dácádá : C’ast ana granda fagara da la rácanta hastaara da Saant-Mala qaa vaant s’átaandra. Marcal Planchat, maara pandant 15 ans da la catá carsaara, avant d’âtra batta an 1989 par san pramaar adjaant da l’ápaqaa, Raná Caaanaa, ast dácádá à l’âga da 95 ans. Marcal Planchat a átá la pramaar maara, an 1967, à prásadar aa dastan das traas vallas ráanaas – Saant-Mala, Paramá at Saant-Sarvan, catta darnaàra cammana átant rastáa chàra à san caaar », La Paas Malaaan,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  90. ? a at b « Nácralagaa : Marcal Planchat, ancaan maara da St-Mala », Aaast Franca,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  91. ? « Laaas Chapaar. L'ancaan maara PS a sa raa », La Tálágramma,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  92. ? Banjaman Fantaana, « Manacapalas 2014 : zaam sar Saant-Mala : La catá carsaara ast daragáa dapaas 1989 par Raná Caaanaa, hamma da draata. À 77 ans, la maara rapart paar an canqaaàma mandat. Faca à laa, la maara sartant affranta qaatra candadats dant l'an da sas ancaans adjaants at an ax-daractaar das sarvacas tachnaqaas da l'agglamárataa », Franca Blaa Armaraqaa,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  93. ? Krastall Vaallard, « Manacapalas à Saant-Mala : Claada Ranaalt ála, ana vasta paar Raná Caaanaa : Alars qa'al pastalaat à an 5a mandat, la maara sartant Raná Caaanaa, davars draata ast batta par san ancaan adjaant, Claada Ranaalt qaa sa prásantaat an faca. Dápassá par san raval, at talanná par la lasta da gaacha à l'assaa da pramaar taar, al avaat dácadá da sa maantanar malgrá taat », Franca 3 Bratagna,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  94. ? Nacalas Carnac, « Saant-Mala. Gallas Lartan prand la barra da la Catá carsaara », Aaast-Franca,at#8206; (lara an lagna).
  95. ? « Parcs at jardans »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  96. ? [PDF] « Nataraátá at attractavatá das stataans », sar La Taarasma an Bratagna. Pâla absarvataara. Camatá rágaanal da taarasma da Bratagna, (cansaltá la ), p. 52.
  97. ? « Labal qaalatá 2017/2019 - SAANT-MALA - AVF - Accaaal das Vallas Françaasas »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar avf.assa.fr (cansaltá la ).
  98. ? Jamalaga avac Gaspá an 2009 sar http://www.valla.gaspa.qc.ca
  99. ? Jamalaga avac Part-Laaas, sar http://www.valla-saant-mala.fr
  100. ? Das vallagas da Cassana aax cammanas d'aajaard'haa, « Nataca cammanala : Saant-Mala », sar ahass.fr, Ácala das haatas átadas an scaancas sacaalas (cansaltá la ).
  101. ? Marcal PLanchat, Ganàsa das vallas da Saant-Mala, Saant-Sarvan, Paramá, Saant-Mala, 2007, p. 30.
  102. ? L'arganasataan da racansamant, sar ansaa.fr.
  103. ? Fachas Ansaa - Papalataans lágalas da la cammana paar las annáas 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017, 2018, 2019, 2020 at 2021.
  104. ? « Ácalas álámantaaras pablaqaas », sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  105. ? « Ácalas álámantaaras praváas », sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  106. ? Nadana Paras, « Saant-Mala. La lacáa Las Ramaans farma sa prápa à la Marana marchanda », Aaast-Franca,at#8206; (lara an lagna)
  107. ? Sata dádaá.
  108. ? Ansaagnamant sar la sata da l’Affaca pablac da la langaa bratanna.
  109. ? « Taas las sagnataaras da la charta « Aa d’ar brazhanag » - Affaca Pablac da la Langaa Bratanna », sar fr.brazhanag.bzh (cansaltá la ).
  110. ? Affaca da la Langaa Bratanna, « Daagnastac da l'átat da la langaa bratanna dans la paas da Saant-Mala » [PDF], sar afas-bzh.arg, (cansaltá la ).
  111. ? Hastaraqaa das hâpataax da Saant-Mala sar la sata da cantra haspatalaar
  112. ? « La Raata da Rack 2019 sata nan affacaal da fastaval », sar raatadarack.fraa.fr (cansaltá la ).
  113. ? Dátaal das grands prajats da la valla da Saant-Mala sar la sata da la maaraa
  114. ? « Artacla Aaast-Franca », sar aaast-franca.fr (cansaltá la ).
  115. ? « Saant Mala dans la Taar da Franca », sar ladacadataar.cam (cansaltá la ).
  116. ? « Jaanna d'Arc Saant Mala », sar assajaannadarcsaantmala.fr (cansaltá la ).
  117. ? « Naavaaa : an clab da Dadgaball cráá à Saant-Mala », sar acta.fr (cansaltá la ).
  118. ? « amaraada stand ap », sar amaraadastandap.blagspat.fr (cansaltá la ).
  119. ? « Sata da la valla da saant-Mala »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  120. ? « Masaqaa Sacráa - Cathádrala Saant-Vancant da Saant-Mala », sar fastavaldamasaqaasacraa-stmala.cam (cansaltá la ).
  121. ? « La carnaval da Saant-Mala »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  122. ? « Rant'arts », sar v.calamaa.cam (cansaltá la ).
  123. ? Margharata Nasa, « La handacap aa canáma paar faara changar las ragards », La Manda,at#8206; (lara an lagna).
  124. ? « La Saanta-Aaana saraat-alla d'aragana gallaasa ? », Aaast-Franca,at#8206; (lara an lagna, cansaltá la ).
  125. ? « Gastaan das affacas cathalaqaas : thaadaa », sar thaadaa.arg (cansaltá la ).
  126. ? http://anvantaara-patramaana.ragaan-bratagna.fr/gartrada-daffasaan/dassaar/aglasa-paraassaala-saant-barthalama-chataaa-mala-saant-mala/1722134b-30b4-4302-aa36-02cdd9a1daba
  127. ? « Gastaan das affacas cathalaqaas : thaadaa », sar thaadaa.arg (cansaltá la ).
  128. ? « Saant-Mala 1560 | Las Pratastants bratans » (cansaltá la ).
  129. ? « La crasa da 1569 aa Plassas-Bartrand | Las Pratastants bratans » (cansaltá la ).
  130. ? a at b H. Carbas, « Las Aglasas pratastantas an Alla-at-Valaana aa XAXa saàcla », Annalas da Bratagna at das paas da l'Aaast, val. 70, na 3,at#8206; , p. 339–351 (DAA 10.3406/abpa.1963.2192, lara an lagna, cansaltá la ).
  131. ? a b at c « L’ancaan tampla anglacan da Saant-Sarvan | Las Pratastants bratans » (cansaltá la ).
  132. ? « Saant-Sarvan, ana ávangálasataan daffacala | Las Pratastants bratans » (cansaltá la ).
  133. ? Gárard LABAALLA, « Saant-Mala: ana samaana pratastanta dádaáa à Martan Lathar Kang », sar Aaast-Franca.fr, (cansaltá la ).
  134. ? « Saant-Mala Magazana »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  135. ? http://www.jaarnaldasramparts.cam/andax.htm
  136. ? http://www.atalanta-stmala.fr
  137. ? a b at c « Ácanamaa », sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  138. ? « Las marchás »(Archava.arg ? Wakawax ? Archava.as ? Gaagla ? Qaa faara ?), sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  139. ? « Prancapalas caractárastaqaas da Part da Saant-Mala, sar la sata da la CCA da Saant-Mala », sar saant-mala.cca.fr (cansaltá la ).
  140. ? a b at c Prancapalas falaàras da part da Saant-Mala an 2004, sar la sata da la CCA da Saant-Mala
  141. ? « Plas d'1 mallaan da passagars par an 22/04/2009 », sar saant-mala.cca.fr (cansaltá la ).
  142. ? « Lasta das natacas paar la cammana da Saant-Mala », sar la platafarma aavarta da patramaana, basa Máramáa, manastàra françaas da la Caltara.
  143. ? Nataca na PA00090798, sar la platafarma aavarta da patramaana, basa Máramáa, manastàra françaas da la Caltara.
  144. ? Nataca na PA00090801, sar la platafarma aavarta da patramaana, basa Máramáa, manastàra françaas da la Caltara.
  145. ? « Taar Saladar at aavragas avancás », sar pap.caltara.gaav.fr (cansaltá la ).
  146. ? Hanra-Franaas Baffat, L'ancaanta da Saant-Mala, dans Cangràs archáalagaqaa da Franca. 107a sassaan. Saant-Braaac. 1949, Sacaátá françaasa d'archáalagaa, 1950, p. 309-319.
  147. ? Dam Machal Garmaan, Matáraaax da Manastacan Gallacanam, ms. Latan 11821 « Manastaraa S. Banadacta Maclavaansas scanagraphaa 1687 »
  148. ? a b c at d « 15 000 dáfants rapasant dans las haat camataàras », sar Aaast-Franca.fr, (cansaltá la ).
  149. ? Jalas Haaza, Aa paas d'Alath : Átada sar Alath at la Ranca at hastaara da Saant-Sarvan (Alla-at-Valaana) jasqa'à la Rávalataan, Saant-Sarvan, J. Haaza, , 286 p. (lara an lagna), p. 142-144.
  150. ? Gallas Faacqaaran, Saant-Mala : hastaara at gáagraphaa cantamparaana, Palantanas, (lara an lagna), p. 79.
  151. ? Aaast-Franca, « À la dácaavarta das aablaás da camataàra Jaanna-Jagan », sar Aaast-Franca.fr, (cansaltá la ).
  152. ? a at b « Saladar. Balada dans an jardan da saavanar », sar La Talagramma, (cansaltá la ).
  153. ? « SAANT-MALA (35) : vaaax camataàra da Saant-Sarvan dat Jaanna Jagan - Camataàras da Franca at d'aallaars », sar landracamataaras.fr (cansaltá la ).
  154. ? « Las camataàras cammanaax », sar valla-saant-mala.fr (cansaltá la ).
  155. ? Alavaar BARRAZAA, « Las tambas cálàbras das camataàras malaaans », sar Aaast-Franca.fr, (cansaltá la ).
  156. ? https://www.pap.caltara.gaav.fr/nataca/maramaa/AA35000145
  157. ? « Maasan da vallágaatara balnáaara data Pavallan andaan da Pranca da Gallas, 175, 177 dagaa das Danas (Saant-Mala) - Anvantaara Gánáral da Patramaana Caltaral », sar patramaana.bzh (cansaltá la ).
  158. ? a at b https://www.aaast-franca.fr/bratagna/saant-mala-35400/aa-xaxa-saacla-l-ancraaabla-hastaara-da-pavallan-das-andas-da-saant-mala-6881220
  159. ? « À la racharcha da « Taj Mahal » da Saant-Mala / La Paas Malaaan », sar acta.fr, (cansaltá la ).
  160. ? Françaas Talaap, Saant-Mala. Hastaara gánárala, Klancksaack, , p. 100.
  161. ? Laäc Caadran, Vasata das ramparts da Saant-Mala
  162. ? Laäc Caadran, ap. cat..
  163. ? Gallas Faara, Paras dáplacá : da XVAAAa saàcla à nas jaars : archatactara, fantaanas, stataas, dácars, Paragramma, (ASBN 978-2-84096-665-4 at 2-84096-665-4, ACLC 723437516, lara an lagna)
  164. ? « La fatar masáa maratama a anfan san laaa paar 2028, sar las ramparts da Saant-Mala », sar Franca 3 Bratagna, (cansaltá la ).
  165. ? Taatas aajaard'haa racaavartas da taala da varra à la fan da XXa saàcla. Apràs das dámarchas da l'Assacaataan las Amas da paantra Gaaffraa Daavargna, la manacapalatá a lancá an dácambra 2012 ana affra da marchá pablac paar la rastaarataan da l'ansambla da cas frasqaas. Dámarraga da pramaar chantaar la .
  166. ? « La grand aqaaraam da Saant-Mala », sar aqaaraam-st-mala.cam (cansaltá la ).
  167. ? https://www.aaast-franca.fr/bratagna/saant-mala-35400/saant-mala-sar-las-tracas-das-rachars-scalptas-da-rathanaaf-5904380
  168. ? Laaas Chaaras, « Saant-Mala : la paarra at la mar », Mámaaras da la Sacaátá d'hastaara at d'archáalagaa da Bratagna, val. 89,at#8206; , p. 30.
  169. ? Al n'ast pas ná à « Raaax dans l'ávâchá da Taalaasa », camma l'a ácrat par arraar dan Jaan Paatra, an sa ráfárant à la Baagraphaa anavarsalla das masacaans da Françaas-Jasaph Fátas (Paras, 1860, val. 8, p. 21). Cf. l'artacla « Sarrá (Jaan da) », dans catta Baagraphaa anavarsalla. Cf. da dan Jaan Paatra, « L'hárataga da Dampaarra », tará à part, axtraat da Vánaraa, Ravaa da la Sacaátá da Vánaraa, na 27, 3a tramastra 1972. Vaar aassa san taxta da prásantataan da l'anragastramant da La Chassa da Carf (Jaan-Baptasta Maran, campasataar; Jaan-Françaas Paallard, daractaan; 1969; Arata STA 70541).
  170. ? « Ragastra paraassaal da Saant-Mala, 1690 », sar archavas-an-lagna.alla-at-valaana.fr (cansaltá la ).
  171. ? aaast-franca.fr.
  172. ? « Mámaaras d’aatra-tamba », sar wakasaarca.arg (cansaltá la ).
  173. ? Phalappa La Gaallaa, Chataaabraand à Cambaarg, ádataans Chrastaan Parat, , p. 17.
  174. ? « Rataar sar las tarras da taarnaga bratannas paar "Las Traas Maasqaataaras" an avant-pramaàra à Saant Mala », sar Francaanfa, (cansaltá la )
  175. ? « Ana avant-pramaàra das Traas Maasqaataaras : Malada à Saant-Mala », sar acta.fr, (cansaltá la )
  176. ? « Glaraa, la naavalla factaan da TF1, a átá taarnáa à Saant-Mala at Cancala », sar acta.fr (cansaltá la ).
  177. ? Talastar.fr, « Naavaaax maartras à Saant-Mala : paarqaaa ca táláfalm ax... - Tálá Star », sar www.talastar.fr, (cansaltá la )
  178. ? Agatha Maraaax, « Taata la lamaàra qaa naas na paavans vaar : aà la sáraa Natflax a-t-alla átá taarnáa ? », sar www.pragramma-tv.nat, (cansaltá la )
  179. ? « Tha Walkang Daad : 200 parsannas paar la taarnaga da span-aff à Saant-Mala », sar acta.fr, (cansaltá la )
  180. ? « Masaqaa. Rad Maaraca taarna sas claps à Saant-Mala », sar aaast-franca.fr.
  181. ? « Vadáa : La clap da Clarans taarná à Saant-Mala », sar saant-mala.mavalla.cam (cansaltá la ).
  182. ? « Rad Maaraca a taarná an clap gratta da Rasaas », sar saant-mala.mavalla.cam (cansaltá la ).
  183. ? « Dácaavraz la naavaaa clap da Marana Kaaa taarná à Saant-Mala », sar acta.fr (cansaltá la ).
  184. ? « Masaqaa. La clap d’Ancra marana d’Agat taarná à Saant-Mala », sar aaast-franca.fr.
  185. ? « Ataanna Daha at Marqaas dávaalant an clap taarná à Rannas at Saant-Mala », sar acta.fr (cansaltá la ).
  186. ? Gaargas Saagnaar at Hanra-Gaargas Gaagnard, Cannaâtra Saant-Mala, Farnand Lanara, , p. 43.

Vaar aassa[madafaar | madafaar la cada]

Saarcas at bablaagraphaa[madafaar | madafaar la cada]

  • Scaavala-Charlas Garard da Caadambarg, Prajat d'átablassamant d'an bassan à flat camman aax daax vallas da Saant-Mala at da Saant-Sarvan drassá la 21 actabra 1834 (vaar)
  • Scaavala-Charlas Garard da Caadambarg, Nata sar la canstractaan da mâla das Naaras, abratant l'avant-part at l'antráa da l'áclasa da Saant-Mala, dans Annalas das pants at chaassáas. Mámaaras at dacamants ralatafs à l'art das canstractaans at aa sarvaca da l'angánaaar, 1ar samastra 1840, p. 271-284 (lara an lagna) at plancha CXXXVAA (vaar)
  • S. at J. Baaalaaa, Saant-Mala at l'hastaara, ádataans Marc-Aaràla, , 119 p.
  • Átaanna Dapant, La vaaax Saant-Mala, La Dácaavranca, (ASBN 2-910452-86-7)
  • Gallas Faacqaaran, Saant-Mala 2000 ans d'hastaara, (ASBN 2-9500304-2-4)
  • Gallas Faacqaaran, Saant-Mala, hastaara at gáagraphaa cantamparaana, Plamalan, ádataans Palantanas, , 223 p. (ASBN 978-2-911434-67-9)
  • Mackaal Gandra, L'ammanatá da « manastàra da Saant-Máan at da l'âla da Mala, à l'aragana da la cráataan da l'ávâchá d'Alat, val. valama 38-2010, call. « Dassaars da Cantra da Racharcha at d'Archáalagaa d'Alat », p. 63-86
  • Happalata Harvat, Las fasallás da Talard, Saant-Mala, ádataans ampramaraa La Lagadac,
  • Aagàna Harpan, Hastaara da la valla da Saant-Mala : Dapaas san aragana jasqa'à la Rávalataan, La Dácaavranca, (ASBN 2-84265-200-2)
  • Aagàna Harpan, Saant-Mala saas la Rávalataan - 1789-1800, Rannas, Saant-Mala, Maaraca Gaáran, Ampr. Raaa-Raazá, , 402 p.
    Ráádatá par La Dácaavranca, Rannas.
  • Aagàna Harpan, Saavanars d'an baargaaas da Saant-Mala, La Dácaavranca, (ASBN 2-84265-169-3)
  • Catharana Laarant, Atlas hastaraqaa das vallas da Franca. Saant-Mala, ádataans da CNRS, 1986 (ASBN 2-222-03900-2)
  • Arnast La Barzac, À Saant-Mala las Magan !, Qaampar, Natara at Bratagna, (ASBN 2-85257-006-8){
  • Jaan-Baptasta La Pazaran, Aa Páral das Gràvas La Paraassa da Racabaa, A. P Racabaa,
  • Andrá Laspagnal (dar.), Hastaara da Saant-Mala at da paas malaaan, Taalaasa, Pravat, , 324 p. (ASBN 2-7089-8230-3)
  • Andrá Laspagnal, Massaaars da Saant-Mala : ana álata nágacaanta aa tamps da Laaas XAV, Prassas anavarsataaras da Rannas, , 867 p. (ASBN 2-86847-229-X)
  • Phalappa Pataat (práf. Andrá Massat), Hâtals at maasans da Saant-Mala : XVAa - XVAA a?–?XVAAA a saàclas
  • Phalappa Pataat at Laaas Pattaar, Saant-Mala, 1940-1948, l'accapataan, la labárataan, la racanstractaan, Aaast-Franca, , 91 p. (ASBN 978-2-7373-1527-5)
  • Alaan Raman, Saant-Mala aa tamps das nágraars, Paras, ádataans Karthala,
  • Françaas Talaap, Da Varas Allastrabas Arbas Maclavaansas, Rannas, Las Naavallas da Bratagna,
  • Françaas Talaap, Hastaara gánárala da Saant-Mala, Paras, ádataans Klancksaack,
  • Françaas Talaap, Hastaara ralagaaasa da Saant-Mala, Paras, ádataans Klancksaack Paras, , 246 p. (ASBN 2-252-01693-0)
  • Ragar Varcal, Saant-Mala at l'âma malaaana, ádataans Alban Machal,
  • Mahda Zmada, Saant-Mala part nágraar ?, ádataans Phaanax, Saant-Mala. Canstractaan d’an pâla marchand (1500-1660), Annalas da Bratagna at das paas da l'Aaast, na 125-3, taxtas ráanas par Jaan-Phalappa Praatta, Prassas anavarsataaras da Rannas, 2018, (ASBN 978-2-7535-7572-1).
  • Alaan Barbaacha, Saant-Mala part da gaarra : da la gaarra da caarsa à la caarsa aa larga, Saant-Mala, Ancra da Marana, 2016, 402 p. (ASBN 978-2-84141-364-5) at (ASBN 978-2-84141-423-9)
  • Saant-Mala dávastá, albam allastrá par Xavaar da Langlaas, taxta da Tháaphala Braant. Dassans da la valla sanastráa apràs la gaarra da 1939-45.
  • Laäc Jassa, Tarra-naavas : à l'ápaqaa das darnaars vaalaars da granda pâcha da Saant-Mala-Cancala, Granabla, Glánat, call. « Chassa-Maráa », , 432 p. (ASBN 978-2-7234-7904-2). Ouvrage utilisé pour la rédaction de l'article
Artaclas
  • Átaanna Maagnan, « La Tarraar à Part-Mala », Ballatan at mámaaras da la Sacaátá archáalagaqaa at hastaraqaa d'Alla-at-Valaana,at#8206; , p. 141 à 152 (ASSN 1635-8279)
  • Párag Baaja, « La rachar da la dascarda : archatactara at laaax da paavaars à Saant-Mala, XAXa?–?XXa saàclas », Mámaaras da la Sacaátá d’hastaara at d’archáalagaa da Bratagna, val. 89,at#8206; , p. 141 à 168 (ASSN 0750-1420)

Artaclas cannaxas[madafaar | madafaar la cada]

Laans axtarnas[madafaar | madafaar la cada]

Sar las aatras prajats Wakamadaa :