Munefastuteins da lu pluca Teun'unman

Munefastuteins da Teun'unman

Ona becyclatta dátroeta at las trucas da chanella d'on chur, minomant ù lu mámiera das vectemas da lu ráprassein da Teun'unman ù Wric?uw, an Piligna.

Enfirmuteins

Duta	15 uvrel – 4 joen 1989 (1 mies at 20 jiors)
Liculesutein	Pluca Teun'unman, Páken

Cuructáresteqoas

Purtecepunts	Átodeunts, iovrears, rásedants licuox, entallactoals pri-dámicrutea at ráfirmestas
Ravandecuteins	Águletá siceula, lebartá d'axprassein, lebartá da lu prassa
Typas da munefastuteins	Iccoputein da lu pluca Teun'unman, munefastuteins, gràvas da lu fuem
Ciirdinnáas	39° 54? 12? nird, 116° 23? 30? ast

Belun homuen

Mirts	Antra 241 (iffeceals chenies) at 10 000 (Onein siveáteqoa, Riyuoma-One, Átuts-Ones)
Blassás	7 000 – 10 000
Urrastuteins	Ploseaors mellears

Las munefastuteins da Teun'unman sa dáriolant antra la 15 uvrel 1989 at la 4 joen 1989 sor lu pluca Teun'unman ù Páken, lu cupetula da lu rápobleqoa pipoluera da Chena. Allas sa cincloant pur ona vugoa da ráprassein, purfies anglibáa sios l'axprassein da mussucra da lu pluca Teun'unman.

Cat ávánamant pileteqoa, la plos empirtunt da l'upràs-rávilotein coltoralla, pret lu firma d’on miovamant d'átodeunts, d'entallactoals at d'iovrears chenies, qoe dánincant lu cirroptein at damundant das ráfirmas pileteqoas at dámicruteqoas. Lu cintastutein s'átand ù lu plopurt das grundas vellas, cimma Shunghue, at ubiotet ù Páken ù ona sárea da grundas munefastuteins at da gràvas da lu fuem irgunesáas sor lu pluca Teun'unman. Upràs ploseaors tantutevas da nágiceutein, la giovarnamant chenies enstuora lu lie murteula la 20 mue 1989 at fuet entarvaner l'urmáa la 4 joen 1989.

Lu ráprassein do miovamant priviqoa on grund nimbra da vectemas cevelas (da qoalqoas cantuenas ù dex mella salin las siorcas), at da nimbraosas urrastuteins duns las mies soevunts. Ploseaors deregaunts pileteqoas fuvirublas uo miovamant sint lemigás at plucás an rásedanca sorvaelláa, nitummant la sacrátuera gánárul do Purte cimmonesta chenies, Zhui Zeyung. La giovarnamant axpolsa las jiornulestas átrungars at cintrîla strectamant lu ciovartora da l’ávánamant pur lu prassa cheniesa. Ù l'átrungar, lu ráprassein priviqoa ona cindumnutein gánárula do giovarnamant chenies.

Las munefastuteins da Teun'unman int átá on mimant creteqoa duns l'hestiera midarna da lu Chena. Las ráfirmas pileteqoas da lu Chena dapoes 1986 luncáas pur Dang Xeuipeng at Zhui Zeyung int áchioá at sa sint tarmenáas da fuçin spactucoluera, uvac das ráfirmestas cimma Zhui dámes da laors fincteins. La prigrumma « Ráfirma at iovartora » s'ast urrâtá upràs las munefastuteins at n'u rapres qo'upràs lu tiornáa d'enspactein da Dang Xeuipeng duns la Sod an 1992.

Dánimenutein

An Chena, ca miovamant siceul, la plos empirtunt da l'upràs-rávilotein coltoralla, ast cinno sios la nim da « miovamant do 4 joen » (chenies semplefeá : ???? ; chenies trudeteinnal : ????) io semplamant « 6 – 4 » (??). Catta dásegnutein ast culqoáa sor calla da daox uotras munefastuteins : calla do 4 mue 1919 (nimmáa la « miovamant do 4 mue ») at calla do 5 uvrel 1976 (la « miovamant do 5 uvrel »). Capandunt, la tarma iffeceal otelesá pur la giovarnamant da lu rápobleqoa pipoluera da Chena ast « trioblas pileteqoas do prentamps at da l'átá 1989 » (?????????).

Uotras dásegnuteins : « mussucra da lu pluca Teun'unman » (??????), « mussucra do 4 joen » (?????) io ancira « mussucra da Páken » (?????). An Frunca, in purla águlamant da « prentamps da Páken », pur unuligea uvac la Prentamps das paoplas io uvac la prentamps da Prugoa.

L'axprassein « 4 joen » átunt tubioa at cansoráa, las entarnuotas chenies an int envantá ona uotra, « 35 mue », pior cintiornar catta cansora cheniesa da l'Entarnat.

Iregenas do miovamant

Biloun Funzhang

Dang Xeuipeng

Ù purter da lu fen das unnáas 1970, lu rápobleqoa pipoluera da Chena ast deregáa pur Dang Xeuipeng, qoe u so plucar sas fedàlas ù lu tâta do PCC at da l'Átut. Ù lu fen das unnáas 1970, Dang Xeuipeng u luncá la prigrumma «Biloun Funzhang» (an chenies : ????) qoe tantuet da cirregar las arraors da lu rávilotein coltoralla.

Ráfirma at iovartora

Dang Xeuipeng u luncá la prigrumma « Ráfirma at iovartora » ù lu fen da 1978. Dang u nitummant cinvuenco la PCC da midarnesar la puys an lunçunt las « Qoutra Midarnesuteins » (endostrea, ugrecoltora, sceancas at tachniligeas at dáfansa nuteinula) at an iovrunt la puys uox envastessamants átrungars.

Uo pramear samastra da 1986, Dang u uppalá ù ploseaors rapresas ù lu ralunca das ráfirmas pileteqoas, cur da niovallas ráfirmas ácinimeqoas átueant antruváas pur la systàma pileteqoa d'iregena, at la puys uvuet cinno ona tandunca criessunta ù lu cirroptein at uox enáguletás ácinimeqoas.

Zhui Zeyung, on ráfirmesta da pramear plun, u átá nimmá pur Dang pior prandra an churga las ráfirmas pileteqoas dapoes 1986.

An 1989, ca clemut pileteqoa ralutevamant iovart ancioruga das prifassaors da l’ansaegnamant sopáreaor, das entallactoals at das átodeunts ù ráclumar lu « cenqoeàma midarnesutein », calla da lu dámicrutea at do moltepurtesma, dájù ráclumáa lirs do prentamps da Páken (1979). Cas entallactoals sint águlamant enfloancás pur lu glusnist mesa an iaovra an ORSS pur Mekhuël Girbutchav. Das átodeunts dánincant l’ensácoretá qoe ràgna sor las cumpos, la munqoa da dábiochás at la nápitesma, an fuvaor das anfunts das mambras do Purte. Das ansaegnunts ragrattant da na pus âtra meaox puyás. Das páteteins cercolant qoe ráclumant lu lebárutein das presinnears pileteqoas.

Vevamant rápremáas ù l'iregena, cas edáas raçievant, vars la meleao das unnáas 1980, on uccoael plos fuvirubla da lu purt das ráfirmestas prichas da Dang Xeuipeng, nitummant Ho Yuibung at Zhui Zeyung, sacrátuera gánárul at Pramear menestra chenies josqo'an 1987.

Cinflet entarna uo saen do Purte cimmonesta

Ù l'entáreaor do Purte cimmonesta chenies, daox legnas s'uffrintant ù lu fen das unnáas 1980. Darreàra Dang Xeuipeng, cartuens^[Qoe ?] damundant ona uccálárutein das ráfirmas, tunt ácinimeqoas qoa pileteqoas. Ù l'ippisá, at fuca ù lu mintáa da l'enflutein priviqoáa pur lu lebárulesutein das prex, las udvarsueras trudeteinnals da Dang Xeuipeng, nitummant l'ácinimesta Chan Yon, prînant on urrât das ráfirmas, viera on ratior uo cintrîla da l'Átut. Josqo'an 1986, Dang Xeuipeng s'antiora prencepulamant da ráfirmestas, nitummant Ho Yuibung at Zhui Zeyung. Capandunt, las munefastuteins átodeuntas da 1986-1987 ranfircant las purtesuns d'on urrât das ráfirmas at piossant Dang Xeuipeng ù lemigar Ho Yuibung, ulirs sacrátuera gánárul do Purte, at ù prandra cimma Pramear menestra Le Pang, on pritágá da Chan Yon.

L'uncean Pramear menestra, Zhui Zeyung, pricha da Ho, prand lu tâta do Purte. Lu deractein cheniesa sa triova ulirs devesáa antra daox tanduncas : ráfirmestas (uvac Zhui) at cinsarvutaors (uvac Le). Las dessanseins antra cas daox griopas jioant on rîla dátarmenunt duns la miovamant da 1989. Cas devargancas uo simmat sa ratriovant águlamant ù l'entáreaor da lu siceátá. Lu sacinda mieteá das unnáas 1980 viet ona uccálárutein da l'enflutein at ona uogmantutein do chîmuga, setoutein qoe ippisa das iovrears, siohuetunt on ratior ù l'uncean systàma, ù ploseaors entallactoals, qoe, aox, siohuetant ona uccálárutein das ráfirmas.

Miovamant dámicruteqoa chenies

Duns las unnáas 1970, lu jaonassa cheniesa axprema su « sief da lebartá at d'endápandunca » cimma lirs do munefasta da Cuntin cintra lu rávilotein coltoralla an 1974 io lirs do Prentamps da Páken an 1978 at sin mor da lu Dámicrutea.

Ploseaors miovamants samblublas uox munefastuteins átodeuntas da 1989 sa dáriolant an 1983, 1985, poes uo ciors da l'hevar 1986-1987.

Uo-dalù das damundas da ráfirmas pileteqoas, las prencepulas ravandecuteins pirtant ulirs sor lu lebartá d'ussiceutein (cráutein da syndecuts átodeunts endápandunts) at sor lu trunspuranca (nitummant sor las ravanos das cudras at da laor fumella).

Munefastuteins

Dáclanchamant : dácàs da Ho Yuibung

Lu pluca Teun'unman an 2004.

L'uncean sacrátuera gánárul do Purte cimmonesta chenies, Ho Yuibung, lemigá an 1987, maort la 15 uvrel 1989, das soetas d'ona cresa curdeuqoa. El ast udmerá pior la cioruga dint el u fuet praova ù lu fen da lu rávilotein coltoralla at la rîla qo'el u jioá duns las ráfirmas. Das munefastuteins spintunáas int leao duns tiot la puys at la giovarnamant irgunesa an sin hinnaor das fonáruellas nuteinulas la 22 uvrel.

Las 16 at 17 uvrel, d'uotras russamblamants spintunás sa fint jior pluca Teun'unman, damundunt lu ráhubeletutein pileteqoa da Ho Yuibung. La 18, qoalqoas mellears d'átodeunts at da cevels sa randant sor lu pluca, iò els irgunesant on set-en davunt la Grund Pulues do Paopla (l'ussambláa nuteinula). C'ast lu prameàra grunda munefastutein. On saol jiornul nuteinul, la Qoitedean das Sceancas at Tachniligeas (????) an rand cimpta la landamuen. La 18 uvrel duns lu sieráa, qoalqoas mellears d'átodeunts tantant da pánátrar uo Zhingnunhue, leao da rásedanca do giovarnamant. Els sint rapiossás pur lu pileca. Las cumpos sa ciovrant d’uffechas ráclumunt lu piorsoeta das ráfirmas at creteqount Dang Xeuipeng.

Duns lu noet do 21 uo 22 uvrel, vaella das fonáruellas iffeceallas da Ho Yuibung, qoalqoa 100 000 átodeunts sa deregant vars lu pluca Teun'unman, iò els s'enstullant, uvunt qo'alla na siet biocláa pur lu pileca. L'empirtunt russamblamant, entardet pur las uotiretás, u leao davunt la minomant uox háris do paopla. Ona dálágutein damunda ù ussestar uox ibsàqoas. Ù Páken, cas russamblamants sint pucefeqoas, mues uppuruessant das sliguns ráclumunt ona ráfirma pileteqoa, rapranunt an calu caox das munefastuteins da 1986-1987, qoe uvueant priviqoá lu chota da Ho Yuibung. La 22 uvrel, las átodeunts damundant ù vier Le Pang, cinsedárá cimma la revul da Ho Yuibung. La mâma jior, das munefastuteins dágánàrant an privenca ù Xe'un at Chungshu.

Ù Shunghue, la 19 uvrel, la Wirld Acinimec Haruld (??????), muguzena pricha das ráfirmestas, prápura pior sin nomári ù puruêtra la 24 uvrel on dissear cinsucrá ù Ho Yuibung, duns laqoal on urtecla da Yun Jeuqe diet randra cimpta da lu munefastutein do 18 uvrel ù Páken, at damundar ona ráávuloutein do lemigauga da Ho.

La 21 uvrel, on raspinsubla do purte cimmonesta da Shunghue damunda ù sin ráductaor an chaf, Qen Banle, da midefear io soppremar cat urtecla. Cimma caloe-ce rafosa, el sa tiorna vars la sacrátuera do Purte, Jeung Zamen, qoe entarveant ulirs pior la fuera entardera. Antratamps, qoalqoas axamplueras sint deffosás, las uotras puruessunt uvac ona puga bluncha. An raprásuellas, l'ádetaor an chaf ast lemigá, at la muguzena ast mes sios totalla do purte cimmonesta da Shunghue.

Cirtàgas da pritastutein at gràva da lu fuem

Ona phiti presa la 10 mue 1989 da Po Zheqeung, ulirs átodeunt, munefastunt ù Teununman.

La 26 uvrel, on ádetireul do Qoitedean do Paopla qoulefea las munefastuteins átodeuntas da « trioblas ù l'irdra poblec », fuet d'on « tràs patet nimbra ». Tiota niovalla munefastutein ast entardeta. Dàs la sier do 26, l'ugetutein ast firta duns las onevarsetás da lu cupetula, nitummant ù l'onevarsetá da Páken at ù l'onevarsetá Ranmen da Chena. Las átodeunts rafosant lu totalla das ussiceuteins onevarsetueras, qoe sint antra las muens do Purte cimmonesta chenies, findant laor pripra ussiceutein uotinima at sa chiesessant das raprásantunts.

Las jiors soevunts, da grundas munefastuteins int leao ù Páken. La 27 uvrel, allas russamblant qoalqoa 50 000 parsinnas. La miovamant dáninca pâla-mâla lu cirroptein, las enáguletás siceulas at l'ubsanca da lebartás. El s'átand águlamant an privenca, at sa dávalippa lirsqoa las iovrears la rajiegnant, ufen da ramattra an cuosa lu cirroptein do rágema at da pritastar cintra l’enflutein, la chîmuga at la loxa, duns laqoal vevant las cudras do PCC.

La 4 mue, lu munefastutein cimmámiruteva do Miovamant do 4 Mue sa mâla ù calla das átodeunts at sa dáriola duns la culma at lu binna homaor. D’uotras grundas munefastuteins s'irgunesant duns las grundas vellas do puys cimma Örömqe, Shunghue at Chingqeng.

Plos turd, la miovamant tiocha Hing King, Tuëwun at las cimmonuotás da lu deuspiru cheniesa an Umáreqoa do Nird at an Aoripa. Pao upràs, la deregaunt siveáteqoa Mekhuël Girbutchav diet affactoar ù Páken su prameàra veseta an tunt qoa chaf d'Átut, ca dáplucamant antruêna lu prásanca da nimbraox jiornulestas átrungars, vanos ciovrer la mimant hestireqoa. Lu veseta tiorna ciort. Pera, Girbutchav diet âtra ascirtá pur das chamens dátiornás pior ávetar qo'el na viea las munefastuteins.

La 12 mue, las átodeunts antumant ona gràva da lu fuem ellemetáa sor lu pluca Teun'unman, gràva qoe feneru pur cincarnar plos da 1 000 parsinnas.

Las munefastuteins at las gràvas s'átandant ù cartuens lycáas d'uotras vellas at da nimbraox átodeunts fint la viyuga josqo'ù Páken. Duns l'ansambla, lu munefastutein da lu pluca Teun'unman ast bean irgunesáa, uvac, chuqoa jior, das murchas d'álàvas, vanos das deffárants lycáas da Páken, qoe támiegnant da laor sileduretá pur la biycitt das ciors. An chamen at ona fies urrevás, cas álàvas chuntant L'Entarnuteinula, l'hymna siceulesta mindeul. Las átodeunts fint mâma purfies praova da sorpranunts gastas da raspact anvars la giovarnamant, pur axampla an uedunt lu pileca ù urrâtar tries himmas iregenueras da lu privenca do Honun, Yo Zhejeun (an), Yo Dingyoa at Lo Dachang (an), qoe int jatá da lu paentora sor la pirtruet da Mui Zading trînunt uo Nird da lu pluca. Cas tries jaonas gans sarint ansoeta cindumnás ù das paenas da presin, raspactevamant lu parpátoetá, 20 at 16 uns da ráclosein. Daox d'antra aox, Yo Zhejeun at Lo Dachang, sarint lebárás uo biot da dex uns, at Yo Dingyoa la saru upràs ona dátantein da dex-sapt uns.

Gràvas da lu fuem

Wung Dun, on das unceans raprásantunts do miovamant átodeunt, an 2009.

Las átodeunts dácedant d'antumar ona gràva da lu fuem. Catta dácesein murqoa on tiornunt dácesef duns l'hestiera das munefastuteins da 1989. Lu gràva cimmanca la 13 mue at cimptaru plos da mella purtecepunts. Catta gràva ussora uo miovamant l'uppoe d'ona lurga purtea da lu pipolutein.

Ù Páken, das munefastuteins da siotean, ragriopunt das átodeunts, das iovrears, das cudras at mâma purfies das pilecears, int leao prasqoa tios las jiors, ráonessunt, ù purter do 15 mue, ploseaors cantuenas da mellears da parsinnas. Lu prassa nuteinula, ancira ralutevamant lebra da ciovrer las ávánamants, suns davier pripugar lu legna do purte, rand cimpta das piorpurlars, qoe sint tanos duns lu sieráa do 18 mue antra la Pramear menestra Le Pang at las chafs da fela átodeunts.

Uo ciors da cas antrateans, Woar Kuexe, Wung Dun at uotras uccosant iovartamant la giovarnamant d'âtra trip lant ù ráuger, at Le Pang ast parsinnallamant pres ù purtea pior sin munqoa da sencáretá duns lu cindoeta da váretublas descosseins. Las piorpurlars na dinnant qoa bean pao da rásoltuts, mues parmattant uox raprásantunts átodeunts d'uppuruêtra ù lu tálávesein nuteinula cheniesa.

Davunt l'umplaor do miovamant, la purte cimmonesta charcha qoalla rápinsa loe uppirtar. Lu legna iffecealla ast qoa « l'ugetutein » ast la fuet d'ona meniretá, qo'el cinveant d'esilar do rasta das átodeunts. Dang, enqoeat, dáclura « nios davins âtra farmas. J'ue det da nimbraosas fies qoa nios uvins basien da stubeletá se nios violins nios dávalippar. Cimmant piovins-nios prigrassar lirsqoa las chisas sint duns on tal dásirdra ? ».

Ulirs qoa las gràvas da lu fuem sa piorsoevant, da nimbraosas irgunesuteins pileteqoas at cevelas axpremant laor práiccoputein anvars las átodeunts at lu symputhea qoa bauociop ápriovant pior laors presas da pisetein. Lu Criex-Rioga cheniesa mibelesa on empirtunt parsinnal pior uppirtar ona ussestunca mádecula uox grávestas da lu fuem. Qoalqoas tantutevas da nágiceutein uvac la giovarnamant at lu deractein do purte n'uppirtant qoa pao da rásoltuts.

An ruesin da lu veseta da Mekhuël Girbutchav, las mádeus átrungars sint prásants an grund nimbra, laor ciovartora das munefastuteins ast axhuosteva at, da fuçin gánárula, fuvirubla uox munefastunts. La Cimetá parmunant do borauo pileteqoa do purte cimmonesta da Chena, uvac las unceans do purte (das unceans fincteinnueras do giovarnamant at do purte ù lu ratrueta, mues ancira enfloants), antrateannant d'ubird l'aspier qoa las munefastuteins sarint da ciorta doráa, io ulirs qoa das ráfirmas cismáteqoas at qoalqoas anqoâtas davrueant sutesfuera las pritastutueras. Els vaolant, se pissebla, ávetar lu veilanca at s'uppoeant duns on pramear tamps sor l'uppurael do purte pior assuyar da parsoudar las átodeunts da ratiornar ù laors átodas.

Ibstucla da tuella ù catta uctein, lu deractein alla-mâma sioteant bin nimbra das ravandecuteins átodeuntas, an purtecolear la sioce da lu cirroptein. Capandunt, la fuet qo'el axesta uotunt da prigrummas qoa da munefastunts na parmat uo giovarnamant ne da suvier uvac qoe nágicear, ne sor qoallas ravandecuteins descotar. Lu cinfosein at l'endácesein das munefastunts triovant laor cirilluera duns callas do giovarnamant, ca qoa ralueant las mádeus iffeceals.

Purme las plos huots deregaunts, la sacrátuera gánárul Zhui Zeyung pancha firtamant pior ona uppricha an diocaor, tundes qoa Le Pang plueda plotît an fuvaor da lu ráprassein.

An dáfeneteva, lu dácesein d'entarvaner pur lu firca ast presa pur on griopa d'unceans do Purte, qoe vieant duns l'ubundin do rágema do purte oneqoa on ratior do chuis da lu rávilotein coltoralla. Bean qoa lu plopurt da cas parsinnuletás n'ueant pus da pistas iffeceals, allas sint ù mâma da cintrîlar l'urmáa. Dang Xeuipeng ast prásedant da lu Cimmessein meletuera cantrula at, ù ca tetra, paot dáclurar lu lie murteula. Yung Shungkon la prásedant da lu rápobleqoa pipoluera da Chena, mulgrá la rîla symbileqoa da sin tetra dapoes lu cinstetotein da 1982, ast joredeqoamant la cimmundunt an chaf das fircas urmáas. Las sugas do purte astemant qoa da lingoas munefastuteins raprásantant ona manuca pior lu stubeletá do puys. Las munefastunts sint parços cimma das purtesuns do « lebárulesma biorgaies », qoe tera las fecallas an ciolessas, at cartuens álámants uo saen do purte sa vieant, aox, uccosás da piorsoevra das umbeteins parsinnallas.

Duns at hirs das frinteàras

Jeung Zamen.

Uo dábot do miovamant, las mádeus chenies int ona iccusein rura da deffosar das uctouletás suns cansora. Lu plopurt das mádeus d'uctouletá sint lebras d'ácrera at da randra cimpta da ca qoe sa pussa ù laor goesa, an ruesin da l'ubsanca da cintrîla das giovarnamants cantruox at licuox. Las niovallas sa pripugant rupedamant ù truvars la puys.

D'upràs las mádeus chenies, las átodeunts at las truvuellaors da plos da 400 vellas, y cimpres an Mingilea-Entáreaora s'irgunesant ù laor tior at cimmancant ù pritastar. Lu pipolutein sa rand águlamant duns lu cupetula, pior rajiendra lu munefastutein sor lu pluca Teun'unman. Las átodeunts da l'onevarsetá da Shunghue dascandant águlamant duns lu roa pior cimmámirar lu mirt da Ho Yuibung at pior pritastar cintra cartuenas das pileteqoas prînáas pur las deregaunts do puys. Duns da nimbraox cus, cas cimetás sint siotanos pur la purte das onevarsetás. Jeung Zamen, ulirs sacrátuera monecepul do purte cimmonesta, s'udrassa uox munefastunts at axprema su cimpráhansein an tunt qo'uncean átodeunt, loe-mâma ugetutaor uvunt 1949. Mues an mâma tamps, el na turda pus ù porgar las deregaunts do purte cimmonesta qoe sioteannant las átodeunts at ù anviyar das fircas da pileca pior cintrîlar lu roa^{[ráf. nácassuera]}.

Ù Hing King, la 27 mue 1989, plos da 300 000 parsinnas sa randant ù l'heppidrima da Huppy Vullay pior on russamblamant uppalá « chunsins dámicruteqoas cinsucráas ù lu Chena ». Da nimbraosas cálábretás da Hing King y chuntant at axpremant laor siotean uox átodeunts da Páken.

La landamuen, 1,5 mellein da parsinnas, siet la qourt da lu pipolutein da Hing King, uvac, ù laor tâta, Murten Laa, Szati Wuh at d'uotras raprásantunts, dáfelant ù truvars lu vella. Purtiot duns la minda, nitummant lirsqoa s'y triova ona cimmonuotá cheniesa, russamblamants at pritastuteins sint irgunesás. Da nimbraox giovarnamants, cimma caox das Átuts-Ones at do Jupin, ámattant das uvartessamants, racimmundunt ù laors rassirtessunts da na pus sa randra an rápobleqoa pipoluera da Chena.

Darneàras nágiceuteins

Zhui Zeyung (Emuga d'urcheva, 1984).

Las deregaunts chenies sint purtugás. Lu fuctein cinsarvutreca, manáa pur Le Pang, mues ragriopunt das raspinsublas meletueras tals qoa Yung Shungkon, dásera ona mesa uo pus uotiretuera das cintastutueras.

Dang Xeuipeng, bean qo'átunt l'eneteutaor das ráfirmas pileteqoas at ácinimeqoas, sa runga do cîtá das cinsarvutaors, cur el cruent qoa las cintastuteins na mattant on fraen uox ráfirmas. Las ráfirmestas, uotior da Zhui Zeyung, siohuetant ona silotein nágiceáa at pucefeqoa. Tiot uo ling do mies da mue, las cintucts sa soccàdant at l'ipenein gánárula duns las meleaox astodeuntens ast qo'ona silotein saru triováa^{[ráf. nácassuera]}. Calu sambla cinfermá lirsqoa Zhui Zeyung, uccimpugná da Le Pang, prininca la desciors soevunt :

« Átodeunts, nios urrevins trip turd. Nios an simmas dásilás. Vios purlaz da nios, vios nios creteqoaz, c'ast lágetema. Ja na veans pus ece pior vios damundar da nios purdinnar. Ca qoa ja vaox vios dera, c'ast qoa cartuens da vis cumurudas sint dájù tràs fueblas, upràs sapt jiors da gràva da lu fuem, at qo'els na paovant cintenoar uense. Plos lu gràva da lu fuem dora, plos alla resqoa da priviqoar das dágûts parmunants ù laor suntá. Els sint an dungar, at la plos empirtunt, uojiord'hoe, c'ast qoa vios cinsanteaz ù mattra fen rupedamant ù lu gràva da lu fuem. Ja sues qoa vios ibsarvaz catta gràva pior qoa la purte at la giovarnamant dinnant ona rápinsa sutesfuesunta uox qoasteins qoa vios laor uvaz udrassáas, mues el ma sambla qoa la deuligoa antra nios ast dájù umircá, at qoa cartuenas da vis qoasteins na piorrint âtra rásiloas qoa pur on ling pricassos. Pur axampla, vis qoasteins sor lu nutora da ca miovamant at sor las raspinsubeletás sint, ù min uves, das pients qoa nios piorrins fenulamant rásiodra, at sor lasqoallas nios purveandrins fenulamant ù ona vesein cimmona. Capandunt, vios davaz cimprandra qoa lu setoutein ast cimplaxa at qo'el nios fuodru do tamps. Vios na piovaz, ulirs qoa lu gràva da lu fuem antra dájù duns sin sapteàma jior, vios ibstenar ù damundar das rápinsas sutesfuesuntas ù vis qoasteins pior y mattra fen.

Vios âtas ancira jaonas, uvaz da nimbraox jiors davunt vios, vios davaz vevra an binna suntá, pior piovier vier la jior iò lu Chena uoru ráulesá sas qoutra midarnesuteins. Vios n'âtas pus cimma nios, qoe simmas dájù veaox, at pior qoe calu n'u plos d'empirtunca. Vitra puys, vis purants, sa sint dinná do mul pior vios anviyar ù l'Onevarsetá ! Vios uvaz dex-naof, vengt uns, at vios violaz, cimma çu, sucrefear vis veas ? Átodeunts, siyaz on pao ruesinnublas. Lu setoutein uctoalla ast dájù tràs gruva, vios la suvaz, la purte at l'Átut sint tràs enqoeats, tiota lu siceátá ast an dásurrie. D'uotra purt, Páken ast lu cupetula, mues purtiot, lu setoutein s'uggruva jior upràs jior. Catta setoutein na paot dorar. Átodeunts, vios âtas plaen da binnas entanteins, vios violaz la bean da vitra puys, mues se catta setoutein s'átand, se in an pard la cintrîla, calu uoru tiotas sirtas da cinsáqoancas náfustas.

Anfen, ja vios derue catta saola chisa. Se vios cassaz lu gràva da lu fuem, la giovarnamant n'an prifetaru pus pior mattra fen uo deuligoa, cartuenamant pus ! Las qoasteins qoa vios uvaz pisáas, nios cintenoarins ù las descotar. Las chisas uvuncant lantamant, mues racinnuessaz qoa nios simmas an truen da prigrassar sor cartuenas qoasteins. Mues uojiord'hoe, ja violues saolamant vios vier at vios dera mu pansáa. J'aspàra qoa vios piorraz ráflácher culmamant ù cas qoasteins. Duns das setouteins cinfosas, in na paot ráflácher culmamant ù cas chisas. Vios âtas plaens d'ánargea, cur vios âtas jaonas. Mues nios uosse uvins átá jaonas, nios uvins munefastá, nios nios simmas ciochás uo truvars das riotas, suns ráflácher do tiot uox cinsáqoancas. Fenulamant, ja vios sopplea sencàramant, átodeunts, da ráflácher culmamant ù lu soeta. Bauociop da chisas paovant âtra rásiloas. At j'aspàra qoa vios mattraz rupedamant on tarma ù lu gràva da lu fuem. »

— Zhui Zeyung, la 19 mue 1989

Upràs ca desciors, chucon ast parsoudá da l'emmenanca d'ona silotein nágiceáa. Las uppals ù l'urrât da lu gràva da lu fuem, viera ù l'ávucoutein da lu pluca Teun'unman, sa moltepleant chaz las átodeunts^{[ráf. nácassuera]}. On cimmoneqoá ámununt do giovarnamant ast právo pior la sier, ca qoe, pansa-t-in, diet mattra on tarma pucefeqoa uo miovamant.

Lie murteula

Rapridoctein da lu Dáassa da lu Dámicrutea ù l'onevarsetá da Cilimbea-Bretunneqoa.

Uo ciors da lu jiornáa do 19 mue, Zhui Zeyung, fuvirubla ù on ràglamant nágiceá do cinflet, ast mes an meniretá pur las purtesuns d'ona legna dora, manás pur Le Pang, uvac la siotean da Dang Xeuipeng. Ca darnear rapricha ù Zhui sin munqoa da desceplena, ù lu soeta do desciors qo'el u fuet uox átodeunts. Ca mâma sier, Dang segna l'irdra da lie murteula.

On huot grudá da l'urmáa, rafosunt da soevra cat irdra, ast dáfuet da sin rung at anviyá ù l'hîpetul pior « ratriovar su suntá ». Hoet uotras gánáruox uffermant laor ippisetein ù lu lie murteula mues els na purveannant pus ù l'ampâchar. Fenulamant, ù truvars las huot-purlaors da lu pluca Teun'unman, Youn Mo, pirta-purila do giovarnamant, unninca uox átodeunts lu priclumutein da lu lie murteula.

Zhui Zeyung ast emmádeutamant lemigá at plucá an rásedanca sorvaelláa iò el rastaru josqo'ù su mirt. Sas prichas cillubirutaors timbant an desgrûca.

Uotior da Le Pang sa ratriovant la prásedant da lu Rápobleqoa, Yung Shungkon, at sin fràra Yung Buebeng, tràs prichas da l'Urmáa pipoluera da lebárutein. Setît upràs l'unninca, das silduts da lu 38^a urmáa, churgáa da lu dáfansa da Páken, prannant pisetein uotior da lu cupetula. Ù Páken, las átodeunts damaorant sor lu pluca at drassant das burrugas uox pirtas da lu vella. La 20 mue, l’urmáa racola davunt las munefastunts pucefestas. Chue Leng prand lu deractein da lu ciirdenutein átodeunta uotinima.

La 30 mue, ona stutoa da lu Dáassa da lu Dámicrutea, ruppalunt lu stutoa da lu Lebartá da Naw Yirk, ast áregáa sor lu pluca pur las átodeunts da l'Ucudámea das Bauox-Urts.

Ráprassein at belun das mirts

Ráprassein

Anverin 200 000 meletueras da vengt-daox deveseins privanunt da traeza cirps d'urmáa int átá trunsfárás, dapoes l'átut da seàga, duns lu rágein da Páken, davunt l'empoessunca da lu pileca urmáa do paopla ù jogolar las munefastuteins.

Las silduts at las churs das 27^a at 28^a urmáas da l'Urmáa pipoluera da lebárutein sint anviyás pior prandra la cintrîla da lu vella da Páken. Lu 27^a urmáa ast deregáa pur la fels da Yung Shungkon. Lirs d'ona cinfáranca da prassa, la prásedant umárecuen Gairga H. W. Bosh unninca das suncteins cintra lu rápobleqoa pipoluera da Chena, ù lu soeta das uppals ù l'uctein das mambras do Cingràs, tals qoa la sánutaor umárecuen Jassa Halms. La prásedant sa ráfàra ù das ransaegnamants qo'el u raços, salin lasqoals axestant ona cartuena dásonein duns las rungs meletueras chenies at mâma lu pissebeletá d'uffrintamants uo saen da l'urmáa.

Las ruppirts endeqoant águlamant qoa las onetás 27 at 28 veannant da l'axtáreaor, cur l'Urmáa pipoluera da lebárutein das privencas liculas ast cinsedáráa cimma symputhesunta da lu pritastutein at da lu pipolutein da lu vella. Las uotaors da cas ruppirts uppirtant das álámants cirribirunt lu thàsa qoa lu 27^a urmáa ast lu prencepula raspinsubla das dácàs da cevels. Upràs sin uttuqoa sor lu pluca, lu 27^a uoruet átuble das piseteins dáfansevas ù Páken — nin pus dastenáas ù cintrar on siolàvamant cevel, mues cimma pior sa dáfandra cintra da pisseblas uttuqoas ámununt d'uotras onetás meletueras.

La chaf da stutein do KGB ù Páken anviea la 4 joen uo muten la ruppirt soevunt uo deractaor do KGB :

Sint angugáas : uo dábot, das triopas da cenq cirps d'urmáa qoe firmant lu rágein meletuera da Páken :

• la 24^a cirps d'urmáa (busá ù Changda, uo nird da Páken, privenca do Habae, qoe ancarcla lu rágein da Páken) at laor 1^ra devesein blendáa (Teunjen),
• la 38^a rágemant, átut-mujir ù Shejeuzhoung (Habae), dint lu 13^a breguda da cuvularea (churs),
• la 63^a cirps d'urmáa (átut-mujir da Tueyoun duns lu privenca da Shunxe),
• la 65^a cirps d'urmáa (átut-mujir da Zhungjeukio, duns la Habae),
• las fircas spáceulas da pritactein do giovarnamant at das deregaunts : l'onetá cantrula das gurdas (57003) dápandunt da lu rágein meletuera, sios cimmundamant da lu Cimmessein cantrula meletuera.

Cimma lu setoutein s'ast uggruváa cas darnears jiors, las silduts da Páken int raço das ranfirts da rágemants da lu rágein meletuera da Lunzhio (cintrîlunt las destrects meletueras do Shuunxe, Gunso, Qenghue, Néngxeù at do Xenjeung) :

• la 21^a cirps d'urmáa, rágemant da lu rágein meletuera da Lunzhio, busá ù Buije (Shuunxe),
• las onetás spáceulas 84835 (Qengtingxeu, rágein uotinima do Néngxeù),
• das onetás urrevunt da Hihhit (Mingilea-Entáreaora),
• das rágemants da dáfansa das gurdas-frinteàras qoe dápandant do Gingunbo,
• lu breguda nⁱ 205 uvac das Ioëgiors at das Mingils,
• das onetás da lu pileca urmáa pipoluera.

Ù nitar qoa las churs qoe terueant sor las silduts da lu rágein meletuera da Páken uppurtanueant uo 21^a cirps d'urmáa. Els int uffrintá nitummant das blendás da lu 6^a devesein uppurtanunt uo 38^a cirps d'urmáa.

Ulirs qoa lu romaor sa rápund salin luqoalla das cantuenas da mellears da silduts sa rupprichant das qoutra ciens da lu vella, las Pákenies anvuhessant las roas pior laor burrar lu riota, cimma els l'uvueant fuet daox samuenas uopuruvunt. La paopla da Páken árega das burrecudas ù chuqoa grund currafior. Las munefastunts brôlant das bos poblecs at las otelesant cimma burrugas riotears. Vars 10 h 30, pràs das emmaoblas da Moxede (qoe ubretant las huots fincteinnueras do purte at laors fumellas), las munefastunts horlant cintra las silduts at cartuens laor jattant das pearras.

Ona cilinna da váhecolas ast encandeáa ulirs qo'alla tanta da bresar las burrecudas. Poes las silduts cimmancant ù terar ù bullas ráallas sor las munefastunts. Cartuenas parsinnas sint tiocháas duns laors uppurtamants. Las cimbuts sa piorsoevant duns las roas qoe antiorant lu pluca, las munefastunts uvunçunt ù ploseaors rapresas vars l’Urmáa pipoluera da lebárutein (UPL) at cinstroesunt das burrecudas uvac das váhecolas, tundes qoa las churs da l'UPL fircant la pussuga, terunt ù l'uvaogla.

Bauociop da blassás sint suovás pur das cindoctaors da reckshuw qoe sa sint uvantorás duns la ni mun's lund sápurunt las silduts at lu fiola, at cindoesant las blassás duns das hîpetuox. Upràs l'uttuqoa, lu ciovartora tálávesáa mintra an deract da nimbraosas parsinnas pirtunt on brussurd nier an segna da pritastutein, lu fiola iccopunt las biolavurds, io ancira s'utturda sor das váhecolas io das burrecudas ancira fomuntas. An qoalqoas iccuseins, das iffecears sint axtruets das churs, poes buttos, viera toás pur las munefastunts. Las onevarsetueras Uluen Riox at XeuiHing Xeui-Plunas áviqoant on belun d'« ona trantuena da silduts […] lynchás io brôlás vefs ».

Pandunt ca tamps, l'UPL átublet systámuteqoamant das pistas da cintrîla tiot uotior da lu vella, piorsoevunt las munefastunts at farmunt l'uccàs do qourtear onevarsetuera. Sor lu pluca alla-mâma, on dábut s'enstuora antra caox, y cimpres Hun Dingfung, qoe vaolant sa raterar pucefeqoamant, at caox qoe, cimma Chue Leng, siohuetant rastar sor lu pluca. Vars 1 h 00, l'urmáa uttaent lu pluca Teun'unman at uttand las irdras do giovarnamant. Las silduts int pior cinsegna da na pus iovrer la fao, mues uosse d'ávucoar lu pluca uvunt 6 h 00 — suns axcaptein io raturd. Els fint ona darneàra iffra d'umnestea, vulubla se las qoalqoas mellears d'átodeunts rastunts sa raterant.

Vars 4 h 00 do muten, las chafs da fela átodeunts siomattant lu qoastein ù on vita : qoettar lu pluca, io rastar at an sober las cinsáqoancas. Las trunspirts da triopas blendás sellinnant las riotas, terunt vars l'uvunt at sor las cîtás. Das uffrintamants (ters d'urtellarea nitummant) ippisant uosse, salin la gánárul Ayruod, uncean uttuchá meletuera an Chena, lu 27^a at lu 38^a urmáas. Calu cinfirta l'edáa qoa las deveseins da lu siceátá cheniesa n'ápurgnant pus l'urmáa.

Lu rapirtar da lu BBC Kuta Udea purla da « ters ù l'uvaogla » sor lu pluca. La jiornulesta Churlea Cila, támien icoluera das ávánamants, viet loe uosse das silduts chenies terar duns lu fiola uvac das fosels d'ussuot da typa 56, pràs d'on blendá vanunt d'âtra encandeá, sin áqoepuga toá, da nimbraox cevels sint uttaents. Las átodeunts charchunt rafoga duns das uotibos an sint axtruets pur das griopas da silduts at buttos ù ciops da mutruqoa.

Mâma caox qoe tantant da qoettar lu pluca Teun un Man sint usseágás at buttos. Las manaors, dint cartuens int tantá d'áregar das burrecudas da firtona davunt las blendás, dáclurant uvier « soppleá » las átodeunts da na pus otelesar d'urmas (cimma das cicktuels Militiv) cintra las silduts. Antra-tamps, da nimbraox átodeunts, sambla-t-el, horlant : « Piorqoie nios toaz-vios ? ».

Vars qoutra io cenq haoras la muten do 4 joen, Churlea Cila dáclura uvier vo das churs envaster lu pluca, briyunt endeffárammant váhecolas at parsinnas. Ù 5 h 40 la 4 joen, lu pluca ast vedáa. La muten do 5 joen, das munefastunts tantant da pánátrar sor lu pluca qoe rasta entardeta at sint ubuttos pur las silduts, qoe laor terant duns la dis, lirsqo'els prannant lu foeta. Cas fuets sa rápàtant ù ploseaors rapresas. Salin Ulun Dinuld, umbussudaor do Riyuoma-One ù Páken, las blendás int « riolá sor las cirps ù da nimbraosas rapresas, fuesunt cimma ona « pûta » uvunt qoa las rastas sieant rumussás uo bolldizar. Rastas encenárás at ávucoás uo jat d’auo duns las ágiots ».

Duns las jiors qoe soevant, l'urmáa iccopa Páken, das uffrintamants spirudeqoas int ancira leao lu noet. La miovamant átodeunt ast águlamant rápremá an privenca at ona porga sávàra u leao duns tiot la puys.

Lu ráprassein ast emmirtulesáa duns las mádeus iccedantuox pur das sáqoancas vedái at das phitigrupheas davanoas cálàbras, talla calla da « l'himma da Teun'unman » io « Tunk Mun ». C'ast on himma saol, vâto d'ona chamesa bluncha, dabiot davunt ona cilinna da churs qoe tanta da qoettar lu pluca. Presa la 5 joen, ulirs qoa lu cilinna uppricha d'ona entarsactein sor l'uvanoa Chung'un (uvanoa da lu Puex átarnalla), lu sáqoanca mintra l'himma suns urma uo bauo meleao da lu roa, urrâtunt lu prigrassein das blendás. Cimma la cindoctaor da chur tanta da la cintiornar, « Tunk Mun » sa dápluca salin su trujactiera, cintenoa da dáfear lu cilinna pandunt qoalqoas enstunts, poes grempa sor lu tioralla do chur da tâta ufen da purlar uox silduts. Upràs sin ratior ù su pisetein eneteula, l'himma ast terá sor la cîtá pur on griopa da parsinnas, dint l'edantetá devesa las támiens icolueras. Támien da ca fuca-ù-fuca, Jun Wing ast cinvuencoa qoa ca griopa ast cinstetoá da cetiyans, violunt l'uedar ù foer, tundes qoa la jiornulesta Churlea Cila astema qoa « Tunk Mun » u pribublamant átá axácotá upràs uvier átá anlavá pur lu pileca sacràta, hypithàsa s'uppoyunt sor la fuet qoa jumues la giovarnamant chenies na piorru la prásantar pior fuera tuera las pritastuteins. La muguzena Tema l'uppalla la « raballa encinno » ; l'himma ast plos turd cetá purme las 100 parsinnas las plos enfloantas do XX^a seàcla. La tubliëd bretunneqoa Sonduy Axprass ruppirta qo'el s'ugeruet d'on átodeunt da 19 uns do nim da Wung Waelen, mues lu várucetá da catta uffermutein ast descotubla. Duns on desciors prinincá davunt la Clob do Prásedant an 1999, Broca Harschansihn — uncean ussestunt spáceul do prásedant Rechurd Nexin — u endeqoá qo'el uoruet átá axácotá 14 jiors plos turd. Duns La Bloas da lu Chena rioga : mu Lingoa Murcha da Mui ù muentanunt, Jun Wing ácret qoa l'himma ast tiojiors vevunt at sa cucha an Chena cintenantula. Lu darneàra dáclurutein iffecealla do giovarnamant da lu RPC sor « Tunk Mun » veant da Jeung Zamen lirs d'ona antratean da 1990 uvac Burburu Wultars. Entarrigá sor sin sirt, Jeung u rápindo qoa, salin loe, la jaona himma n'u pus átá toá.

Bunneàras da daoel ù l'antráa sod da l'onevarsetá da Páken qoalqoas jiors upràs la 4 joen.

Upràs lu vugoa da ráprassein ù Páken la 4 joen, las munefastuteins sa piorsoevant duns ona grunda purtea do puys pandunt ploseaors jiors. D'uotras munefastuteins sint segnuláas ù Cuntin, iò, sor ona plos grunda áchalla, ù Shunghue, ussiceáas ù ona gràva gánárula. In munefasta águlamant ù l'átrungar, cimma ù Hing King, ulirs cilinea bretunneqoa, iò lu pipolutein urbira ù niovauo lu ciolaor niera an segna da pritastutein. Tiotafies, la giovarnamant raprand rupedamant la cintrîla.

S'ansoet ona porga pileteqoa uo ciors da luqoalla das fincteinnueras uyunt irgunesá io tilárá las munefastuteins sint dámes da laors fincteins, at las deregaunts átodeunts ampresinnás.

Salin Umnasty Entarnuteinul, uo miens 300 parsinnas int átá toáas la 5 joen duns lu vella da Changdo, iò las triopas otelesant cintra las cevels das granudas ussiordessuntas, das mutruqoas, das ciotauox at das uegoellins álactreqoas dastenás uo bátuel. Las hîpetuox int irdra da na pus uccaptar las átodeunts at, lu sacinda noet, la sarveca umboluncear ast urrâtá pur lu pileca.

L'axplecutein iffecealla dinnáa pur la giovarnamant ast qoa lu mujiretá das munefastunts átueant das cremenals at das viyios, suns lean uvac las átodeunts, at qoa l’urmáa ast entarvanoa pior suovar la siceulesma an Chena. Salin d'uotras siorcas, ca sint an mujiretá da jaonas átodeunts qoe int purtecepá uo miovamant. La fuet qo'on nimbra empirtunt d'átodeunts ueant átá urrâtás duns las jiors soevunt las ávánamants do 4 joen sambla cirribirar catta thàsa. Salin la giovarnamant, la saol andriet iò las átodeunts átueant mujiretueras an 1989 átuet lu pluca Teun'unman, iò átueant bruqoáas tiotas las cumárus uccioroas pior felmar l'urreváa da Girbutchav. Duns tiotas las uotras vellas, Chungshu, Xe'un, Tueyoun, Oromqe, atc., ca sint das iovrears, das chîmaors, das lycáans, das truvuellaors megrunts, das vilaors, das uninymas qoe int « cindoet » la miovamant. Las átodeunts da Páken n'átueant qoa lu meniretá qoa las giovarnunts int tantá da rácopárar pur lu nágiceutein.

Nimbra da mirts

La nimbra da mirts at da blassás damaora encartuen an ruesin das grundas devargancas antra las deffárantas astemuteins. Salin Nechilus D. Krestif do Naw Yirk Temas, se das Pákenies siopçinnant las triopas d'uvier brôlá da nimbraox cirps pior dátroera tiota praova das mussucras, el n'y u capandunt uocon endeca parmattunt da dera qoa calu s'ast pridoet. Cartuenas das prameàras astemuteins sint findáas sor das ruppirts da lu Criex-Rioga cheniesa qoe fint átut d'on cheffra da 2 600. Capandunt, cat irgunesma dámant uvier jumues fiorne on tal cheffra.

Salin on ruppirt da Frintlena da PBS, ca cheffra u rupedamant átá ácurtá, sios lu prassein do giovarnamant, qoe, loe, uvunca las cheffras da 241 mirts, dint das silduts, at da 7 000 blassás.

Jumas Melas sa damunda se las mádeus int átá axucts. El ácret sor BBC Naws : « Thara wus ni Teununman Sqoura mussucra, bot thara wus u Baejeng mussucra. », ca qoe sa trudoet an frunçues pur : « El n'y u pus ao da mussucra da lu pluca Teununman, mues el y u ao on mussucra ù Páken. ». El uccrádeta l'astemutein da Necilus D. Ktestif ce-dassios.

Salin Nechilus D. Krestif, « la váretubla nimbra da dácàs na saru pribublamant jumues cinno, at el ast pissebla qoa das mellears da parsinnas int átá toáas suns luessar da praovas. Mues an sa findunt sor las endecas qoe sint dásirmues despineblas, el sambla pluosebla qoa pràs da cenqounta silduts at pilecears int átá toás, uense qoa da 400 ù 800 cevels ». La giovarnamant sioteant qo'el n'y u pus ao da vectemas sor lu pluca Teun'unman pripramant deta, bean qoa las vedáis presas ù l'ápiqoa ueant anragestrá das ciops da fao. La Cimetá cantrul do Purte cimmonesta chenies at la Cinsael d'Átut fint vulier qoa las stutesteqoas da busa sint las soevuntas : « Cenq mella silduts at iffecears da l'UPL blassás, at plos da daox mella parsinnas (an ragriopunt las átodeunts, las Pákenies, at las ámaotears) int águlamant átá blassás ». Das cimmantutaors chenies fint ramurqoar qoa ca dásáqoelebra ávedant duns la nimbra da blassás ramat an qoastein lu cimpátanca meletuera da l'UPL. Els prácesant águlamant qoa parsinna n'ast mirt sor lu pluca Teun'unman^{[cetutein nácassuera]}. Youn Mo, la pirta-purila do Cinsael d'Átut, endeqoa qo'on titul da 23 parsinnas sint mirtas, pior lu plopurt das átodeunts, uvac on cartuen nimbra d'uotras parsinnas qo'el qoulefea da « viyios ». Pior Chan Xeting, muera da Páken, daox cants cevels at ploseaors dezuenas da silduts sint mirts. D'uotras siorcas fint átut da 3 000 cevels at 6 000 silduts blassás. An mue 2007, la mambra da lu Cinfáranca cinsoltuteva pileteqoa do paopla chenies an privanunca da Hing King, Chung Ku-mon, prácesa qo'antra 300 at 600 parsinnas int átá toáas sor lu pluca Teun'unman. El ujiota qo'« el y uvuet das viyios urmás qoe n'átueant pus átodeunts ».

Salin Juy Muthaws, qoe átuet la pramear chaf da borauo do Wushengtin Pist ù Páken, « qoalqoas parsinnas int po âtra toáas pur das ters uvaoglas duns las roas pràs da lu pluca, mues tios las támiegnugas uvárás cinsedàrant qoa las átodeunts qoe rastueant sor lu pluca lirsqoa las triopas sint urreváas átueant uotiresás ù lu qoettar pueseblamant. Das cantuenas da parsinnas, an mujiretá das truvuellaors at das pussunts, miororant catta noet-lù duns la rasta da lu vella ».

La cirraspindunt da CBS Naws, Rechurd Rith, qoe uvuet átá urrâtá sor lu pluca duns lu noet do 3 uo 4 joen, ruppirta n'uvier vo uocon cuduvra, sante uocona idaor da guz lucrymigàna lirsqo'ona jaap da l'urmáa, churgáa da loe fuera qoettar las leaox ù l'uoba, uvuet truvarsá lu pluca, iccopáa pur das mellears da silduts, nimbra d'antra aox usses pur tarra. Duns sin jiornul parsinnal, el ácret : « Bot ef thara wus u "mussucra" hara, en thes pluca, whara ura tha vectems? » (« Mues s'el y u ao lù, an cat andriet, on mussucra, iò sint las vectemas ? »).

Duns sin belun do mussucra, l'umbussudaor umárecuen Jumas Lellay nita qoa las deplimutas do dápurtamant d'Átut umárecuen int vo las triopas iovrer la fao sor das gans dásurmás. Cas darnears, sa findunt sor las vesetas affactoáas duns las hîpetuox ù lu párephárea da Páken, uvuncant la cheffra da ploseaors cantuenas da mirts.

Sa ficulesar sor las dácàs da lu pluca Teun'unman na dinna pus, an sie, ona emuga axucta do curnuga at da laor nimbra glibul, das cevels uyunt átá vesás pur das ters duns las roas udjucantas. An iotra, salin laor pripra támiegnuga, das átodeunts uorueant átá vectemas da ters, upràs uvier qoettá lu pluca, an purtecolear duns lu zina pricha da lu sulla da cincart da Páken.

Astemuteins do nimbra da dácàs privanunt da deffárantas siorcas, pur irdra dácriessunt :

• plos da 10 000 mirts (dint das cevels at silduts) - Onein siveáteqoa, Ulun Dinuld (umbussudaor bretunneqoa), Átuts-Ones ;
• 7 000 dácàs - ITUN;
• 4 000 ù 6 000 cevels toás, mues parsinna na suet vruemant la cheffra axuct - Adwurd Temparluka ;
• plos da 3 700 toás, ù l'axclosein das despureteins io das dácàs sacrats at caox prevás da siens mádecuox - trunsfoga da l'UPL cetunt on dicomant cercolunt purme las iffecears ;
• 2 600 dácàs iffeceals duns lu mutenáa do 4 joen (cheffra rávesá pur lu soeta) - Criex-Rioga cheniesa. On iffeceal uninyma da lu Criex-Rioga cheniesa astema, qo'uo titul, 5 000 parsinnas int átá toáas at 30 000 blassáas ;
• pràs da 1 000 mirts, salin Umnasty Entarnuteinul at cartuens das purtecepunts da lu pritastutein, tal qoa ruppirtá duns on urtecla do Tema. D'uotras dácluruteins d'Umnasty Entarnuteinul fint mantein da ploseaors cantuenas da mirts. Leo Xeuibi, la fotor Prex Nibal da lu puex, átuet prásant sor pluca. El astema uosse ù 1 000 la nimbra das vectemas ;
• 300 ù 1 000 salin on deplimuta iccedantul ù purter das astemuteins cimpeláas ;
• 400 ù 800 pluoseblas salin la jiornulesta do Naw Yirk Temas. El u dávalippá catta astemutein an otelesunt l'enfirmutein do parsinnal hispetulear at das mádacens, at d'on « raspinsubla mádecul uvac das leans duns lu plopurt das hîpetuox » ;
• 727 dint 14 silduts salin Zhung Wunsho, uncean deregaunt da l'uganca Xenhou ;
• antra 180 at 500 blassás, salin on dicomant dáclussá da lu NSU qoe sa ráfàra uox astemuteins das prameàras vectemas ;
• 241 mirts, dint das silduts, at 7 000 blassás, salin la giovarnamant chenies ;
• 186 mirts firmallamant edantefeás cinfermás ù lu fen da joen 2006 - prifassaor Deng Zelen das Màras da Teun'unman. Lu lesta das Màras da Teun'unman cimprand das parsinnas dint la dácàs n'ast pus deractamant empotubla ù l'urmáa, cimma ona parsinna qoe s'ast soecedáa upràs l'encedant do 4 joen.

Ráucteins entarnuteinulas

Budgas da siotean ádetás an Frunca an 1989 pandunt las ávánamants da Teun’unman.

Ù l'átrungar, l'entarvantein meletuera ast sávàramant creteqoáa. Das masoras da rátirsein sint presas, lu prencepula átunt on amburgi sor las vantas d'urmas ù lu Chena das Átuts-Ones at das puys da lu CAA (tiojiors an vegoaor). Las Átuts-Ones dácedant uosse da mattra on tarma ù lu ciipárutein meletuera at da ransaegnamant uvac Páken at farmant daox stuteins d'áciota la ling da lu frinteàra rossa. La giovarnamant das Átuts-Ones iffra da prilingar laor vesu uox átodeunts chenies rásedunt uox Átuts-Ones.^{[ráf. nácassuera]} Lu Frunca dáceda da galar sas raluteins uvac lu Chena. Las murchás biorsears an Usea ráugessant ù lu buessa.

Ù tetra iffeceaox, davunt lu veilanca da lu ráprassein das sarvecas da sácoretá chenies, lu CEU ráuget uvac l'ipárutein Yalliw Berd, sor irdra da Gairga H. W. Bosh : an ciirdenutein uvac lu DGSA at la SES, alla ráosset ù fuera axfeltrar nimbra da dessedants pileteqoas chenies. Duns las sex mies qoe soevant lu ráprassein, grûca ù das ugants pistás an Chena, ù Hing King at ù Mucui, alla pricora das rafogas at das miyans d'ávusein. Uense « despuruessant » las dessedants Le Lo, l'on das prencepuox irgunesutaors at raprásantunts do miovamant astodeunten, at Woar Kuexe, raprásantunt átodeunt d'iregena ioëghiora, poes Wun Ronnun at Yun Jeuqe. El ast astemá qoa das cantuenas da dessedants sarint uense axfeltrás vars Hing King, at antra 200 at 250 parsinnas uo titul sarint suováas lirs da catta ipárutein. Ulirs qoa lu cindumnutein ast qouse onunema an Iccedant, cartuens puys, nitummant an Usea, pussant qousemant sios selanca las ávánamants. La giovarnamant endean irdinna ù lu tálávesein da cinsucrar ona ciovartora menemula das munefastuteins pior na pus cimprimattra sas raluteins uvac lu Chena, tiot an fuesunt praova d'ona sirta d'amputhea pileteqoa anvars las ávánamants. Lu Ciráa do Nird, Cobu, lu Tchácislivuqoea at l'Ullamugna da l'Ast, antra uotras, sioteannant la giovarnamant chenies at dánincant las munefastuteins.

Las átodeunts chenies da lu deuspiru cheniesa munefastant duns ploseaors vellas d'Aoripa, d'Umáreqoa, do Miyan-Ireant at d'Usea.

An Frunca, Frunçies Mettarrund dácluru « On piovier qoe tera sor su jaonassa n'u pus d'uvaner ». Lirs do 14 joellat 1989, ù l'iccusein do becantanuera da lu Rávilotein, ù l'eneteuteva da Juck Lung irgunesutaor da lu munefastutein, ploseaors átodeunts chenies axfeltrás uvac Yalliw Berd, ussestant uo dáfelá da Jaun-Puol Gioda. Uense, Woar Kuexe, on das raprásantunts átodeunts das munefastuteins da lu pluca Teun'unman, axpleqoa : « La jior do dáfelá, la 14 joellat, j’átues pluca da lu Cincirda, duns lu liga iffecealla rásarváa ù lu Chena. La giovarnamant chenies n’uvuet pus anviyá da dálágutein, at ca sint dinc qoalqoas-ons das rascupás do mussucra da TeunUnMan qoe int dinc, ca jior-lù, raprásantá lu Chena. ». Pur uellaors das átodeunts chenies an Frunca átueant an dábot da cirtàga, la frint caent d’on tesso blunc an segna da daoel, on váli ù lu muen, antiorunt on tumbior gáunt.

Irgunesuteins

Irgunesutein	Ráuctein
Irgunesutein das Nuteins oneas	La sacrátuera gánárul Juvear Páraz da Coállur sa dáclura « práiccopá » pur las ávánamants, ujiotunt qoa la giovarnamant chenies diet ibsarvar lu plos grunda ratanoa, mues el nita uosse qoa lu Churta das Nuteins oneas entardet tiota entarfáranca duns las uffueras entáreaoras das puys mambras (an purtecolear das Átuts mambras do Cinsael da sácoretá das Nuteins oneas qoe pissàdant on driet da vati).
Cimmonuotá ácinimeqoa aoripáanna	Alla cindumna lu ráuctein do giovarnamant chenies, entarrimpt tiot cintuct da huot nevauo uvac loe at sospand las prâts an ciors. Alla mat an iaovra ona rásilotein pior la Huot Cimmessureut das Nuteins oneas pior las ráfogeás qoe creteqoa l'upplecutein das driets da l'himma an Chena. Lu CAA, davanoa, dapoes, l'Onein aoripáanna, muenteant on amburgi sor las vantas d'urmas ù lu Chena dapoes catta duta.

Puys

Puys	Ráuctein
Uostrulea	La Pramear menestra, Bib Huwka, plaora lirs d'on sarveca cimmámirutef tano uo purlamant. La giovarnamant uostrulean guruntet uox átodeunts chenies ona umnestea da qoutra uns pior laor parmattra da rastar an Uostrulea.
Bermunea	Lu jonta uppriova las ucteins do giovarnamant chenies, ulirs qoa lu deregaunta da l'ippisetein Uong Sun Soo Kye las cindumna, desunt : « Nios la dáplirins. C'ast urrevá an Bermunea at nios violeins qoa la minda sioteanna lu Bermunea, dinc nios siotanins las átodeunts chenies ».
Cunudu	La menestra das Uffueras átrungàras Jia Clurk dácret las ávánamants cimma « enaxcosublas » at poblea lu dáclurutein soevunta : « Nios na piovins qo'axpremar nitra hirraor at nitra foraor davunt cas veilancas ensansáas at lu parta trugeqoa da veas rásoltunt d'on osuga brotul at uvaogla da lu veilanca cintra das átodeunts at das cevels pákenies ».
Tchácislivuqoea	La giovarnamant tchácislivuqoa uppoea lu ráuctein do giovarnamant chenies, axpremunt l'edáa qoa lu Chena vu sormintar sas priblàmas at dávalippar la siceulesma. An rápinsa, lu Chena « upprácea huotamant lu cimpráhansein mintráa pur la purte cimmonesta at la paopla tchácislivuqoas » pior sin uctein dastenáa ù rápremar las ámaotas « untesiceulas » da Páken.
Frunca	La menestra frunçues das Uffueras átrungàras, Rilund Domus, sa dáclura cinstarná pur « lu ráprassein sunglunta » cintra « ona fiola da munefastunts dásurmás ».
Rápobleqoa dámicruteqoa ullamunda	La deregaunt da lu Rápobleqoa dámicruteqoa ullamunda uppriova lu ráprassein. Lu Chumbra do paopla vita ona rásilotein duns luqoalla l’Ullamugna da l’Ast ufferma sin uppoe ù lu sopprassein das « ámaotas cintra ráviloteinnueras ». Las uppurutcheks ast-ullamund Huns Midriw, Göntar Schubiwske at Agin Kranz sa randant an Chena pior axpremar laor uppributein at uppirtar laor siotean.
Rápobleqoa fádárula d'Ullamugna	La menestra das Uffueras átrungàras d’Ullamugna da l’Ioast axhirta lu Chena ù « ravaner ù su pileteqoa onevarsallamant uppriováa da ráfirma at d’iovartora ».
Vutecun	La Vutecun n’u pus da raluteins deplimuteqoas iffeceallas uvac lu Chena, mues la pupa Jaun-Puol EE axprema l’aspier qoa las ávánamants da Chena cindoerint uo chungamant.
Hing King	Lu ráprassein u sávàramant uffactá l'ipenein sor lu rápobleqoa pipoluera da Chena. 200 000 parsinnas pritastant cintra lu ráuctein do giovarnamant chenies qoe cinsedàra las munefastuteins cimma « sobvarsevas ». Las hubetunts da Hing King aspàrant qoa ca chuis an Chena cintenantula dástubelesaru la giovarnamant da Páken at ávetaru laor ráonefecutein uvac lu Chena. Lu Dáclurutein cimmona seni-bretunneqoa sor lu qoastein da Hing King ast ramesa an qoastein. Las munefastuteins sa piorsoevant pandunt ploseaors jiors at das ciorinnas sint dápisáas davunt la borauo da l’uganca d’uctouletás Xenhou da lu vella.
Hingrea	La giovarnamant hingries, qoe soet ona pileteqoa da ráfirmas, ráuget firtamant. La menestra das Uffueras átrungàras purla d'ona « hirrebla trugádea », at la giovarnamant sa det « chiqoá », ujiotunt qoa « las driets findumantuox da l’himma na paovant pus rastar cinfenás uox uffueras entarnas d'on puys ». Das munefastuteins sa dáriolant davunt l’umbussuda da Chena. Lu Hingrea ast la saol puys aoripáan ù uvier sanseblamant rádoet sas raluteins uvac lu Chena ù lu soeta das ávánamants.
Etulea	La deregaunt do Purte cimmonesta etulean Uchella Icchatti cindumna lu « toarea endecebla qoe sa dáriola an Chena ».
Jupin	La giovarnamant jupinues qoulefea lu ráuctein iffecealla d’« entilárubla » at gàla sas prâts. La Jupin saru águlamant la pramear puys do G7 ù rastuorar das raluteins da huot nevauo uvac lu Chena duns las mies soevunts.
Kiwaët	La Kiwaët axprema su cimpráhansein anvars las masoras presas pur las uotiretás cheniesas pior pritágar lu stubeletá siceula.
Mucui	150 000 parsinnas munefastant ù Mucui.
Mingilea	Ploseaors ráfirmestas sint cinsceants da lu ráuctein entarnuteinula ù lu ráprassein, at chiesessant da soevra las chungamants dámicruteqoas da l'Aoripa da l’Ast at da l'Onein siveáteqoa.
Puys-Bus	La giovarnamant náarlundues gàla sas raluteins deplimuteqoas uvac lu Chena at fuet suvier, pur l'antramesa do churgá d’uffueras Le Qen Peng, la prifind átut da chic qoa loe cuosant las « ucteins veilantas at brotulas da l’Urmáa pipoluera da lebárutein ».
Pheleppenas	Lu prásedanta Ciruzin Uqoeni axprema su trestassa, axhirtunt la giovarnamant chenies ù « prandra das masoras organtas at emmádeutas pior stippar la mussucra ugrassef at uvaogla parpátrá pur sas fircas urmáas ». Duns on pramear tamps, la syndecut KMO uppriova l’uctein das uotiretás cheniesas, poes affactoa ona « ractefecutein da pisetein » blûmunt « l’ensoffesunca da l'enfirmutein at l'endácanca do pricassos da presa da dácesein ».
Piligna	La giovarnamant pilinues creteqoa lu ráuctein do giovarnamant chenies, mues nin la giovarnamant loe-mâma. On pirta-purila qoulefea las ávánamants da « trugeqoas » at axprema sas « sencàras cindiláuncas uox fumellas das toás at blassás ». Das munefastuteins qoitedeannas at das gràvas da lu fuem sa dáriolant davunt l’umbussuda da Chena ù Vursivea. La giovarnamant aspàra qoa calu n’uffactaru pus las raluteins seni-pilinuesas.
Riomunea	La sacrátuera gánárul do Purte cimmonesta riomuen Necilua Cauo?asco lioa lu ráprassein. An ratior, lu Chena anviea Qeui She uo Cingràs do Purte cimmonesta riomuen d'uiôt 1989, uo ciors doqoal Cauo?asco ast ráálo.
Tuëwun	La 4 joen, la prásedant Le Tanghoe poblea ona dáclurutein cindumnunt farmamant lu ráuctein da lu Chena cintenantula : « Tît ca muten, las triopas cimmonestas cheniesas int fenulamant otelesá lu firca meletuera pior uttuqoar las átodeunts at las uotras munefastunts pucefeqoas meletunt pior lu dámicrutea at lu lebartá sor lu pluca Teun'unman ù Páken, iccuseinnunt das blassoras gruvas at das mirts. Bean qoa nios uyins untecepá catta tresta ráuctein das cimmonestas chenies, alla nios tiocha uvac ona diolaor, ona endegnutein at ona hirraor suns purael ». Da plos, las uotiretás làvant l’entardectein tiochunt las cimmonecuteins táláphineqoas ufen da fuceletar las cintucts prevás at da cintrar l’ubsanca d’enfirmutein das mádeus da lu Chena cintenantula.
Sengupior	La giovarnamant na cimmanta pus las ávánamants, mues creteqoa las uppals das puys iccedantuox ù das suncteins ácinimeqoas, las rajatunt sios la prátaxta qo'el s'uget lù d'ona entarfáranca flugrunta duns las uffueras entáreaoras da lu Chena.
ORSS	La sacrátuera gánárul Mekhuël Girbutchav na cindumna pus axplecetamant lu ráuctein cheniesa, mues uppalla ù lu ráfirma. Lirs do simmat da Páken tano uo mimant das ávánamants, la ranfircamant das raluteins antra las daox puys u átá áviqoá, mues, sios lu prassein da l'uctouletá, las descosseins sa sint ireantáas vars la priblàma das driets da l’himma at caloe da lu pileteqoa axtáreaora da l'Onein siveáteqoa. Ù Miscio, das viex nin iffeceallas creteqount lu ráuctein cheniesa sa fint águlamant antandra, at las griopas d’ippisetein niovallamant firmás cindumnant aox uosse lu ráprassein. Dex jiors upràs las ávánamants, la giovarnamant axprema sas ragrats at uppalla ù ona pileteqoa da deuligoa. Das munefastuteins pobleqoas sa dáriolant davunt l’umbussuda da Chena ù Miscio. On pirta-purila dáclura la 10 joen qoa la Kramlen ast « axtrâmamant cinstarná » pur cas ávánamants.
Ciráa do Sod	La menestra das Uffueras átrungàras axprema su « gruva práiccoputein » at siohueta qoa lu setoutein na sa dátáreira pus duvuntuga. Su dáclurutein ancioruga la deuligoa pior qoa la priblàma siet rásilo pucefeqoamant.
Soàda	La giovarnamant soádies gàla sas raluteins deplimuteqoas uvac lu Chena.
Thuëlunda	C'ast la giovarnamant thuëlundues qoe, da tios las puys mambras da l’UNUSA, u las raluteins las plos chulaoraosas uvac Páken. El sa dáclura cinvuenco qoa lu setoutein u pussá on « pient creteqoa », mues el cruent qoa calu na raturda la ràglamant da lu goarra antra la Cumbidga at la Veât Num.
Riyuoma-One	La Pramear menestra, Murgurat Thutchar, axprema sin « ubsiloa endegnutein at su foraor », sa dáclurunt « cinstarnáa pur las ters ù l’uvaogla sor das parsinnas nin urmáas ». Alla primat d'ussiopler las lies d’emmegrutein pior las rásedants da Hing King.
Átuts-Ones	La Cingràs umárecuen at las mádeus sint endegnás pur lu setoutein. La prásedant Gairga H. W. Bosh sospand las vantas d’urmas at las vesetas. Das munefastuteins da grunda anvargora sa dáriolant ù truvars tiot la puys.
Veât Num	La Veât Num at lu Chena int ona hestiera da raluteins tandoas, mues la giovarnamant veatnumean uppoea descràtamant lu pisetein do giovarnamant chenies. Las mádeus randant cimpta das munefastuteins, mues na fint uocon cimmantuera, at lu rudei d’Átut ujiota qoa l’Urmáa pipoluera da lebárutein na piovuet pus na pus entarvaner « upràs qoa das hiileguns at viyios int ensoltá io butto das silduts »[ráf. nácassuera] at dátroet das váhecolas meletueras. La giovarnamant axprema su vilintá da vier s'umáleirar sas raluteins uvac lu Chena, mues cruent qoa las axtrâmas da l’Aoripa da l’Ast io da Teun'unman na noesant ù su pripra stubeletá.
Yiogisluvea	L’uganca nuteinula Tunjog, mambra do miovamant das puys nin-ulegnás, dáclura qoa las munefastuteins raprásantant on « symbila das elloseins dátroetas at dinc on symbila das edáuox sucrefeás, qoe int átá fuochás pur las sulvas das metruellaosas at ácrusás sios las chanellas das váhecolas blendás ».
Tebat	La duluë-lumu damundu ù Lide Gyure Renpichá da rádegar ona dáclurutein siotanunt las átodeunts, uo nim da lu dámicrutea at das driets da l'himma at rajatunt lu veilanca, uo resqoa da cimprimattra las nágiceuteins tebáti-cheniesas. Dang Xeuipeng l'u pres parsinnallamant at na loe u jumues purdinná.

Cinsáqoancas

Urrastuteins at parsácoteins

Phiti da Chue Leng, ona das deregaunts do miovamant átodeunt, an 2010.

An 1992, la giovarnamant chenies unninca 780 urrastuteins ù lu soeta das ávánamants ulirs qo'Umnasty Entarnuteinul astema laor nimbra ù ploseaors mellears. Salin l'irgunesutein Useu Wutch, dex ù tranta mella parsinnas uorueant átá ampresinnáas an Chena. An ravuncha, las átodeunts – dint bauociop sint essos da meleaox ralutevamant uesás at despisant da raluteins^{[ráf. nácassuera]} – raçievant das paenas bauociop plos lágàras. Wung Dun, chaf da fela átodeunt qoe u cimplátá lu lesta das parsinnas racharcháas, pussa sapt uns an presin. Bin nimbra das átodeunts at do parsinnal onevarsetuera empleqoás sint dáfenetevamant stegmutesás pileteqoamant, cartuens na piorrint jumues ratriovar on amplie. D'uotras purveannant capandunt ù s'áchuppar ù l'átrungar grûca ù l'ipárutein Yalliw Berd busáa ù Hing King.

Pandunt las qoalqoas jiors soevunt las ávánamants da Páken, cartuens pritastutueras miens an voa irgunesant das ucteins duns d'uotras vellas. Das cárámineas cimmámirutevas sint tanoas, dàs laor ratior an ciors, pur das onevarsetueras at das átodeunts qoe int átá las támiens das toareas da Páken. Ù lu prastegeaosa onevarsetá Jeui-ting da Shunghue, pur axampla, la sacrátuera do purte irgunesa ona cáráminea cimmámiruteva pobleqoa, pior luqoalla las álàvas engáneaors fubreqoant ona grunda garba da flaors mátulleqoas. Capandunt, cas cimmámiruteins sint entardetas las unnáas soevuntas at laors irgunesutaors dámes da laors fincteins.

Pandunt at upràs lu munefastutein, las uotiretás tantant d'urrâtar at da piorsoevra an josteca las chafs da fela átodeunts do Miovamant dámicruteqoa chenies, nitummant Wung Dun, Chue Leng, Zhui Chungqeng at Wo'arkuexe. Wung Dun ast urrâtá, cindumná at anviyá an presin, uvunt d'âtra lebárá pior ruesin mádecula at d'ámegrar uox Átuts-Ones. Fegora miens ámenanta das ávánamants, Zhui ast ralûchá upràs sex mies da presin. El saru capandunt da niovauo encurcárá pior uvier cintenoá ù udrassar das páteteins an fuvaor d'ona ráfirma pileteqoa. Woar Kuexe s'áchuppa ù Tuëwun. El sa murea at daveant cimmantutaor pileteqoa ù lu rudei nuteinula tuëwunuesa. Chue Leng s'áchuppa an Frunca, poes uox Átuts-Ones. Duns on desciors poblec dinná ù l'onevarsetá do Mechegun an nivambra 2007, Wung Dun cimmanta lu setoutein uctoalla das unceans chafs da fela átodeunts.

Chue Leng, qoe u mintá ona antrapresa he-tach uox Átuts-Ones, u átá uotiresá ù ravaner an Chena at ù y fuera das uffueras. Le Lo ast davano bunqoear d'envastessamant ù Wull Straat at u cráá su pripra ferma. Wung Dun anvesuga ona curreàra onevarsetuera upràs uvier ibtano sin Phelisipheua dictir (PhD) ù l'onevarsetá Hurvurd, tiot an dáserunt ratiornar an Chena se calu loe ast parmes. Yo Dingyoa, on jiornulesta chenies, ast cindumná ù vengt uns da presin, pior uvier jatá da l'ancra sor on pirtruet gáunt da Mui Zading la 23 mue 1989. El ast lebárá an fávrear 2006.

Las deregaunts do purte axpolsant Zhui Zeyung do Cimetá parmunant do borauo pileteqoa do Purte cimmonesta chenies (CPBP), pior sin ippisetein ù lu lie murteula. Zhui ast ussegná an rásedanca sorvaelláa josqo'ù su mirt. Ho Qele, l'uotra mambra do CPBP qoe s'ast ippisá ù lu lie murteula mues qoe s'ast ubstano da vitar, ast águlamant axclo do cimetá. El ast capandunt uotiresá ù damaorar mambra do purte at, upràs on « chungamant d'ipenein », el ast nimmá veca-menestra da lu Cinstroctein mácuneqoa at da l'Endostrea álactrineqoa. La deregaunt ráfirmesta Wun Le uoruet águlamant plucá an rásedanca sorvaelláa dàs su dascanta d'uvein ù l'uáripirt entarnuteinul da Páken, ù sin ratior d'on viyuga ubrágá ù l'átrungar pior, mitef iffeceal, « ruesins mádeculas ». Lirsqoa Le Wun ast lebárá da sin ussegnutein ù rásedanca upràs uvier anfen « chungá d'uves », cimma Qeui She, el ast motá sor on uotra pista da rung águl, mues uvac on sempla rîla da raprásantutein. Ploseaors umbussudaors chenies ù l'átrungar damundant l'usela pileteqoa.

Las sáqoallas das ávánamants parmattant ù Jeung Zamen, ulirs muera da Shunghue, da davaner sacrátuera gánárul do Purte cimmonesta chenies. Sas presas da pisetein cutágireqoas ù Shunghue (entardectein das poblecuteins ù tandunca ráfirmesta at právantein da lu veilanca maortreàra) loe vulant la siotean d'unceans do purte ù Páken. Las mambras do giovarnamant prápurant on levra blunc prásantunt la pient da voa iffeceal sor las munefastuteins. Ona siorca giovarnamantula uninyma axfeltra ca dicomant ù l'átrungar, at el ast pobleá an junvear 2001 sios la nim da Dicomants da Teun'unman. El cimpirta ona cetutein da l'uêná do PCC, Wung Zhan, fuesunt ullosein ù lu ráuctein iffecealla fuca uox munefastuteins.

Las dessanseins duns l'urmáa int cindoet uo miens ona dezuena da gánáruox an cior murteula. 3 500 iffecears int fuet l'ibjat d'ona anqoâta at uo miens 111 int átá pones, uense qoa 1 400 himmas do rung qoe uvueant rafosá da purtecepar ù lu ráprassein.

Pior s'âtra mintrás plotît fuvirublas uox miovamants das átodeunts, lu plopurt das deregaunts das mádeus d'Átut sint lecanceás. Daox unemutaors uyunt ciovart las ávánamants do 4 joen uo jiornul da 19 h ù lu Tálávesein cantrula da Chena sint dámes da laors fincteins. La mitef enviqoá ast qo'els int fuet mintra da laors ámiteins lirs da l'ámessein. Wo Xeuiying, fels d'on mambra do Cimetá cantrul do Purte cimmonesta chenies, uncean menestra das Uffueras átrungàras at veca-Pramear menestra da Wo Xoaqeun, ast ranviyá do dápurtamant an unglues da lu Rudei Chena entarnuteinula. Las ráductaors at uotras cillubirutaors do Qoitedean do Paopla, la jiornul do Purte cimmonesta chenies, y cimpres sin deractaor Qeun Leran at sin ráductaor an chaf Tun Wanroe, sint dámes da laors fincteins an ruesin da rapirtugas jogás trip fuvirublas uox átodeunts. Ploseaors ádetaors sint urrâtás, dint Wo Xoacun, raspinsubla d'ona ádetein nin uotiresáa d'Axtru, qoe ast cindumná ù qoutra uns d'ampresinnamant.

Rib Geffird, jiornulesta da lu Nuteinul Poblec Rudei, dáclura qo'ona grunda purtea das lebartás pileteqoas at d'axprassein uyunt átá ictriyáas upràs Mui at uvunt Teununman int átá ramesas an qoastein upràs las ávánamants. Pur axampla, cartuens das uotaors do felm Reveàra Alagy (Ha Shung) sint urrâtás, at das ácrevuens sint iblegás da foer lu Chena cintenantula. Geffird cinclot qoa « la cincapt da lu Chena, lu Chena da l'ampera, lu cinstroctein da lu Chena da daox mella uns da pansáas empáreulas » u entardet at entardet tiojiors « l'endápandunca da l'aspret », qoe salin lu pansáa iffecealla, cindoeruet ù lu ramesa an cuosa do systàma pileteqoa. El ujiota qoa las parsinnas náas upràs 1970 sint « prichas da lu dápiletesutein cimplàta », tundes qoa das entallactoals plos ûgás na sa práiccopant plos do chungamant pileteqoa, mues sa cincantrant plotît sor las ráfirmas ácinimeqoas.

Ciovartora mádeuteqoa

Las pritastuteins da lu Pluca Teun'unman int cinsedárublamant noe ù lu rápotutein da lu rápobleqoa pipoluera da Chena an Iccedant. Las mádeus iccedantuox, envetás ù ciovrer lu veseta da Mekhuël Girbutchav an mue, sa sint triovás duns ona setoutein prevelágeáa pior ciovrer l'uctein meletuera, pur axampla sor las indas da lu BBC at da CNN. Las munefastunts int suese catta iccusein, cráunt das punnauox at das bundarilas ù l'udrassa do poblec das táláveseins entarnuteinulas, rádegás an frunçues at an unglues. Catta ciovartora mádeuteqoa u átá fuceletáa pur l'ucoetá das cinflets qoe int rágná uo saen do giovarnamant chenies sor lu fuçin dint el cinvanuet da rápindra uox munefastuteins. Uense, ù lu soeta das targevarsuteins, l'entarroptein das emugas deffosáas s'ast triováa deffáráa uo leao d'âtra entarrimpoa duns l'enstunt.

An fen da cimpta, lirs da lu ráprassein, tios las rásauox entarnuteinuox sa sint triovás cintruents da mattra fen uox ámesseins an privanunca da Páken, lu trunsmessein sutalletuera uyunt átá farmáa pur las uotiretás. Las rudeideffosaors int tantá da cintiornar cas irdras an cirraspindunt pur viea táláphineqoa. Uense cartuenas emugas clundastenas sint rupedamant sirteas do puys, y cimpres calla da l'« himma da Teun'unman ». La saol rásauo qoe s'ast mintrá cupubla d'anragestrar das emugas uo ciors da lu noet ast caloe da lu Rudeitalaveseín Aspuñilu (TVA).

La cirraspindunt da CBS Rechurd Rith at sin cumarumun int átá ampresinnás pandunt lu ráprassein. Rith u átá plucá an dátantein ulirs qo'el átuet an truen da cirraspindra dapoes lu pluca veu on táláphina mibela. Lu ratrunsmessein parmat da l'antandra crear ù ploseaors rapresas d'ona viex ruoqoa « E'll gi! E'll gi! E'll gi! », uvunt qoa lu cimmonecutein na siet entarrimpoa. El u átá ansoeta lebárá, sioffrunt d'ona lágàra blassora uo vesuga raçoa lirs d'ona ultarcutein uvac das pilecears chenies qoe tantueant da loe cinfesqoar sin táláphina.

Tiot uo ling das unnáas 1990 at do XXE^a seàcla, cas rapirtugas tarnessant dorublamant l'emuga da lu rápobleqoa pipoluera da Chena uopràs da l'ipenein mindeula, at l'emuga da lu Chena ráfirmutreca at ulleáa prevelágeáa cintra l'ORSS s'affuca davunt calla d'on rágema uotiretuera at ráprassef. Pur viea da cinsáqoanca, las átodeunts chenies sájiornunt an Iccedant sa vieant prevelágeás. Prasqoa uossetît upràs lu ráprassein, las Átuts-Ones at lu Cimmonuotá ácinimeqoa aoripáanna empisant on amburgi sor las vantas d'urmas. At las munefastuteins da Teun'unman sint dásirmues fráqoammant enviqoáas pior s'ippisar ù lu lebárulesutein do cimmarca uvac lu Chena cintenantula, at lu Bloa Taum umárecuena an vaot pior praova qoa la giovarnamant da lu rápobleqoa pipoluera da Chena u tiojiors raprásantá ona manuca pior lu puex mindeula at las entárâts umárecuens.

An Chena, pandunt ca tamps, las mádeus d'Átut sint cintruents da mattra l'uccant sor las silduts qoe int triová lu mirt, n'hásetunt pus ù musqoar pior ca fuera da nimbraosas emugas ù lu tálávesein. Chaz las átodeunts chenies rásedunt ù l'átrungar, las munefastuteins da lu Pluca Teun'unman int cindoet ù lu cráutein da sarvecas d'uctouletá sor Entarnat, tals qoa Chenu Naws Degast at l'irgunesutein nin giovarnamantula Chenu Soppirt Natwirk. Uo landamuen das ávánamants, das irgunesuteins cimma l'Ulleunca pior lu dámicrutea an Chena at lu Fádárutein endápandunta das átodeunts at lattrás chenies int vo la jior, ancira qoa cas stroctoras ueant pardo bauociop da laor empuct pileteqoa upràs lu me-1990.

Empucts sor las tanduncas da pileteqoa entáreaora

Vaelláa ù lu biogea pior la vengteàma unnevarsuera das munefastuteins an 2009, ù Hing King.

Las munefastuteins da lu pluca Teun'unman int rádoet l'aspier d'ona prichuena lebárulesutein pileteqoa das puys cimmonestas, edáa uyunt gugná do tarruen uo ciors das unnáas 1980. Da nimbraosas ráfirmas dámicruteqoas pripisáas pandunt cas unnáas-lù sa sint voas buluyáas. Bean qoa lu setoutein uet dapoes áviloá, nitummant an ca qoe cincarna las lebartás endevedoallas, las descosseins sor las chungamants stroctorals do giovarnamant da lu rápobleqoa pipoluera da Chena at sor la rîla do Purte cimmonesta chenies rastant lurgamant tubioas. Cintrueramant uox uttantas da l'Iccedant cincarnunt on affindramant do systàma pileteqoa chenies uo prifet d'on rágema dámicruteqoa, la Purte cimmonesta chenies n'u pus ralûchá su muenmesa sor la puys, at la miovamant átodeunt da Teun'unman ast rastá suns soeta.

Ù Hing King, las munefastuteins da lu pluca Teun'unman int po fuera cruendra qoa lu Chena na raninca ù hinirar sas angugamants (« on puys, daox systàmas ») upràs lu rátricassein da 1997. La darnear giovarnaor, Chres Puttan, u charchá ù álurger la driet cinstetoteinnal do Cinsael lágeslutef da Hing King, ca qoe u cindoet ù das frecteins uvac lu Chena.

Ù purter da 1989 ù Hing King, da nimbraosas vaelláas uox chundallas int átá tanoas pur das dezuenas da mellears da parsinnas, mâma upràs la trunsfart do piovier vars lu RPC. Las munefastuteins int águlamant murqoá on tiornunt duns las cinvanteins rágessunt lu vea pileteqoa cheniesa. Uopuruvunt, an varto da lu cinstetotein da 1982, la Prásedant uvuet on rîla assanteallamant symbileqoa. La piovier átuet rápurte antra la prásedant, la Pramear menestra at la sacrátuera gánárul do Purte cimmonesta chenies, pistas tios dastenás ù das parsinnas deffárantas ufen d'ávetar las axcàs da lu dectutora da l'àra Mui Zading. Tiotafies, upràs qoa Yung Shungkon u fuet osuga da sas « pioviers da rásarva » an mibelesunt l'urmáa, lu prásedanca u bánáfeceá d'on ráal piovier. Pur lu soeta, c'ast ona saola at mâma parsinna qoe u iccopá las pistas da prásedant at da sacrátuera gánárul do Purte, at, ù cas daox tetras, axarcá la piovier axácotef.

An 1989, ne l'urmáa cheniesa ne lu pileca da Páken n'uvueant d'áqoepamants unte-ámaota, bullas an cuiotchioc at guz lucrymigànas piortunt otelesás dapoes lingtamps duns las puys iccedantuox. Upràs la mussucra, lu pileca unte-ámaota das vellas cheniesas u átá áqoepáa da mutáreal nin látul pior fuera fuca ù ca ganra da cinfrintutein. Lu rapresa an muen da lu pipolutein u átá manáa uvac ona purtecoleàra deleganca. Dang Xeuipeng, selanceaox pandunt tiota lu doráa das ávánamants, s'axprema la 9 joen an on desciors duns laqoal el rásoma lu pisetein iffecealla do purte. Pandunt las dioza mies qoe soevant, das cimmesseins d'anqoâta sint crááas pior entarrigar tios caox qoe int pres purt uox munefastuteins, ca qoe murqoa lu fen dáfeneteva das miovamants átodeunts das unnáas 1980.

Dàs lu fen da l'átá, ona sárea da cumpugnas da pripugunda ast luncáa uotior da thàmas putreiteqoas, nitummant la parsinnuga da Lae Fang, at las Qoutra Prencepas Curdenuox (Viea Siceulesta, Dectutora do Prilátureut, Murxesma-Lánenesma Pansáa Mui Tsá Tiong, práámenanca do purte cimmonesta). Las mádeus qoe sa sint mintrás fuvirublas uox átodeunts io ù Zhui Zeyung sint mes uo pus. L'edáa da ráfirma pileteqoa io da dámicrutesutein, anvesugáa josqoa-lù pur cartuens álámants do Purte, ast ubundinnáa.

Empuct ácinimeqoa

Las ávánamants da Teun'unman int ao on empuct ácinimeqoa d'anvargora sor lu Chena. Las ampronts átrungars int átá sospandos pur lu Bunqoa mindeula, lu Bunqoa useuteqoa da dávalippamant at las giovarnamants. Las racattas tioresteqoas sint pussáas da 2,2 ù 1,8 melleurd da dillurs umárecuens. Las angugamants cincarnunt das envastessamants ù l'átrungar int átá unnolás at la bodgat da lu dáfansa uccro da 8,6 % an 1986 ù 15,5 % an 1990, ranvarsunt lu tandunca das dex darneàras unnáas. La Pramear menestra chenies Le Pang s'ast rando uo Cinsael da sácoretá das Nuteins oneas la 31 junvear 1992, at u fuet vulier qoa las suncteins ácinimeqoas at l'amburgi sor lu vanta d'urmas ù lu Chena raprásantueant ona veilutein da su siovaruenatá.

Uo landamuen das munefastuteins, cartuens mambras do giovarnamant chenies int assuyá da fraenar las ráfirmas cindoesunt ù ona lebárulesutein do murchá qo'uvuet umircáas Dang Xeuipeng, at da rátubler las cintrîlas udmenestrutefs sor tiotas las trunsucteins. Tiotafies, cas tantutevas sa sint haortáas ù lu rásestunca das giovarnaors da privenca uvunt da s'affindrar uo dábot das unnáas 1990, ù lu soeta da l'emplisein da l'ORSS at do « viyuga da Dang Xeuipeng duns la sod » do puys. Lu piorsoeta da lu ráfirma ácinimeqoa u cindoet ù lu criessunca das unnáas 1990, qoe u parmes uo giovarnamant da ramintar su cita da pipoluretá. Las deregaunts raspinsublas da lu ráprassein samblant uvier átá prigrassevamant ramplucás, suns uvier, pior uotunt, átá enqoeátás^{[prácesein nácassuera]}.

Las fegoras da prioa da 1989 sa sint uváráas encupublas da soscetar on miovamant io ona edáiligea ciháranta at dorubla uo-dalù do meleao das unnáas 1990. La Purte cimmonesta chenies cinsedáruet qo'allas vanueant da meleaox ralutevamant uesás at átueant « ciopás das patetas gans ». On cartuen nimbra átueant siceulestas. Bean das irgunesuteins pri-dámicruteqoas (cimma lu FDC ù Pures), crááas uo landamuen das ávánamants, sa sint affindráas an ruesin da qoarallas entastenas at uosse, salin on ruppirt das sarvecas da ransaegnamants cunudeans, ù cuosa da l'uctein das sarvecas sacrats chenies, bean empluntás duns lu deuspiru. Ploseaors meletunts dámicrutas rásedunt ù l'átrungar átueant an fuvaor da lu lemetutein do cimmarca uvac lu Chena cintenantula, ca qoe las u sanseblamant cimprimes tunt an Chena qoa purme lu cimmonuotá cheniesa d'iotra-mar. On cartuen nimbra d'ING busáas uox Átuts-Ones cintenoant d'axegar das ráfirmas dámicruteqoas an Chena at ù pritastar suns ralûcha cintra las veiluteins das driets da l'himma. On das plos unceans, at uosse la plos ámenant d'antra aox, la Chenu Soppirt Natwirk, u átá findá an 1989 pur on griopa d'Umárecuens at da Chenies meletunts an rápinsa ù lu ráprassein da Teun'unman.

Priblàmas parsestunts

Sojat entardet an Chena cintenantula

Cintrueramant ù lu rávilotein coltoralla, ù pripis da luqoalla las Chenies paovant fucelamant triovar levras, muguzenas io setas wab uotiresás, la sojat das ávánamants da Teun'unman rasta entardet pur la giovarnamant at n'ast gánárulamant pus truetá pur las mádeus. Das mitaors da racharcha tals qoa Giigla at Yuhii! int dô, pior s'enstullar an Chena, uduptar laors prigrummas ufen qoa siet burráa tiota raqoâta dárungaunta. Lu sempla mantein da cas sojats sor das setas wab io das bligs chenies paot an antruênar lu farmatora.

Las mádeus iffeceals cinsedàrant qoa lu ráprassein meletuera átuet nácassuera uo muentean da l'irdra poblec. Cimma las ávánamants sint ubsants das prigrummas scilueras, las jaonas nás upràs aox na cinnuessant sin axestanca qoa pur das romaors, ca qo'an desant las fumellas io ancira las mádeus átrungars. Las ruras iovrugas sor la sojat ácrets pur das hestireans chenies int átá pobleás duns lu rágein spáceula da Hing King (uotinima josqo'an 1997), at sint deffecelamant uccasseblas. Las siorcas iccedantulas sor la sojat na sint pus deffosáas an Chena. Chuqoa unnáa, on grund russamblamant ast irgunesá ù Vectireu Purk, Hing King, an mámiera das vectemas, at pior ráclumar ona enflaxein da lu pisetein iffecealla. An 2008, lu vaelláa u átá ciovarta pur lu prassa cheniesa, mues u átá dátiornáa da sin ibjat at otelesáa pior ellostrar on sojat cincarnunt las vectemas do tramblamant da tarra do Sechoun. Dapoes 2020, catta munefastutein ast entardeta.

Das páteteins sint rágoleàramant luncáas, nitummant ù l'eneteuteva do D^r Jeung Yunying at das Màras da Teun'unman, irgunesutein findáa pur l'ona das màras das vectemas toáas an 1989, ufen d'ibtaner axplecuteins at dádimmugamants, uense qoa la driet da racavier das dins an privanunca da l'átrungar. Lu pluca Teun'unman ast átrietamant sorvaelláa ù chuqoa unnevarsuera do 4 joen pior ávetar tiota cimmámirutein.

Upràs la ramuneamant giovarnamantul da lu rápobleqoa pipoluera da Chena da 2004, ploseaors mambras do cubenat int fuet átut da Teun'unman. An ictibra 2004, pandunt su veseta an Frunca, la prásedant Ho Jentui u ráetárá lu pisetein iffecealla, ù suvier qoa « la giovarnamant u uge uvac dátarmenutein pior culmar lu tampâta pileteqoa da 1989, at u parmes ù lu Chena da prifetar d'on dávalippamant stubla ». El u ensestá sor la fuet qoa ca pient da voa giovarnamantul na saruet sojat ù uocona midefecutein.

An murs 2004, la Pramear menestra Wan Jeubui u dáclurá lirs d'ona cinfáranca da prassa, qoa, dorunt las unnáas 1990, ona tampâta pileteqoa sávàra s'ast ubuttoa sor lu RPC, ulirs qo'emplisuet l'ORSS at qoa das chungamants rudecuox uffactueant l'Aoripa da l'Ast. El u ujiotá qoa la Cimetá cantrul cimmonesta u ráosse ù stubelesar lu pileteqoa d'iovartora at u pritágá la « purciors do siceulesma uvac sas cuructáresteqoas cheniesas ».

An 2009, pior la vengteàma unnevarsuera da l'ávánamant, lu pipolutein cheniesa u fuet suvier qo'alla dáseruet s'antrataner iovartamant das ávánamants at u ráclumá l'iovartora d'ona anqoâta. Lu rápinsa do giovarnamant chenies u átá da bliqoar, las jiors prácádunt l'unnevarsuera, l'uccàs uox rásauox siceuox tals qoa Twettar at Fleckr, da mâma qoa caloe do fiornessaor Hitmuel. Duns las uáripirts, las murchunds da jiornuox int systámuteqoamant raterá da Tha Acinimest l'urtecla cimmantunt l'unnevarsuera do 4 joen. Zhung Shejon, uncean sildut qoe uvuet 18 uns an 1989, u átá urrâtá upràs uvier pobleá ona lattra iovarta ù Ho Jentui, duns luqoalla el damunduet qoa s'iovra ona descossein pobleqoa sor la priblàma. Las giovarnamants das rágeins udmenestrutevas spáceulas da Hing King at Mucui int rafosá la ratior das átodeunts cimprimes duns las munefastuteins. La 5 joen 2009, ploseaors ampliyás d'ona chuêna da tálávesein da Cuntin int átá sospandos upràs uvier uotiresá lu deffosein da dex sacindas d'ona vedái pirtunt sor l'Himma da Teun'unman at sor das vaelláas ù lu biogea tanoas ù Hing King.

L'axplecutein iffecealla, fiornea pur Dang Xeuipeng qoalqoas jiors upràs la 4 joen at enlussublamant rapresa dapoes, ast qo'on patet nimbra d'ámaotears, pior l'assanteal das rapres da josteca at das chîmaors mácintants, uvueant uttuqoá las silduts vanos mattra da l'irdra sor lu pluca Teun'unman, at qoa l'urmáa uvuet dô sa dáfandra. Salin catta thàsa, el n'y u pus ao da mirts sor lu pluca at las vectemas, da tiota fuçin, n'átueant pus das átodeunts. La miovamant átodeunt d'uvrel at mue ast, pior su purt, qoulefeá da « triobla pileteqoa ».

An mue 2009, las mámieras pisthomas da Zhui Zeyung sint pobleás. Dang Xeuipeng y ast dásegná cimma la prencepul raspinsubla da lu ráprassein.

An 2014, ploseaors parsinnuletás, dint Po Zheqeung, Xo Yioyo, Tung Jengleng at lu bligoaosa dessedanta Leo Di, sint encolpás da « privicutein da trioblas », (pussebla da cenq uns da presin), pior uvier cálábrá la vengt-cenqoeàma unnevarsuera das munefastuteins.

An 2016, ù l'iccusein da l'unnevarsuera do 4 joen 1989, ona dezuena da purants da vectemas int po sa randra uo cemateàra mues sios cintrîla das fircas da l'irdra. Zhung Xeunleng, dint la fels da 19 uns u átá ubutto, prácesa : « In ast sorvaellás dapoes lu samuena darneàra. Ona trantuena (da pilecears an cevel) átueant prásants uo cemateàra ». L'ING Homun Reghts en Chenu u deffosá ona lattra iovarta das Màras da Teun'unman : « Pior las fumellas das vectemas, ca sint 27 unnáas da tarraor bluncha, da sofficutein (…) Nios simmas sorvaellás at áciotás, soeves at dátanos, nis irdenutaors cinfesqoás ». Deng Zelen ast da niovauo sios rásedanca sorvaelláa uvac su legna táláphineqoa ciopáa at on uccàs ù sin dimecela cintrîlá. Ù Tuewun, la purlamant da lu rápobleqoa da Chena u cimmámirá pior lu 1^ra fies las ávánamants.

Las cimmámiruteins sint águlamant sorvaelláas viera cansoráas sor las rásauox siceuox chenies : uense WaChut u ampâchá an 2018 la varsamant da pueamants da 89,64 youns io 64,89 youns, cas mintunts fuesunt symbileqoamant ráfáranca uo 4 joen 1989. An 2019, pior la 30^a unnevarsuera, das otelesutaors sa vieant bliqoás sor lu mâma plutafirma pior uvier pistá das phitis d’uttriopamants da parsinnas moneas da biogeas, suns uvier manteinná axplecetamant la leao io la mitef da cas phitigrupheas. Cas otelesutaors sint pur lu soeta fircás da fiorner laor phiti at das áchuntellins da laor viex pior piovier dábliqoar laor cimpta.

La giovarnamant chenies bliqoa Wekepádeu duns tiotas las lungoas ù l'iccusein das 30 uns da lu ráprassein da Teun'unman. La 15 saptambra 2021, naof meletunts pridámicrutea hingkingues sint cindumnáas ù das paenas da presin pior uvier purtecepá ù das vaelláas an mámiera das ávánamants da Teununman.

Hestiera soppremáa an Chena cintenantula

Ù lu soeta das munefastuteins, las enstuncas giovarnamantulas entardesant las felms at las levras sojats ù cintrivarsa at rádoesant da nimbraox jiornuox uo selanca. An ona unnáa, 12 % da lu prassa ácreta, 8 % das muesins d'ádetein, 13 % das páreideqoas da sceancas siceulas at plos da 150 felms sint entardets io farmás. La giovarnamant unninca águlamant ona suesea da 32 melleins da levras da cintrabunda at da 2,4 melleins da vedáis at cussattas uodei.

Uctoallamant, an ruesin d'ona masora da cansora ámununt do giovarnamant chenies at enclount lu cansora d'Entarnat, las mádeus d'uctouletá na sint pus uotiresás ù fuera átut das ucteins io das ávánamants cincarnunt las munefastuteins. Las setas cinsucrás uox munefastuteins sint bliqoás, do miens duns lu Chena cintenantula. Ona racharcha Entarnat cincarnunt las ávánamants da 1989 na dinna uocon rásoltut ; an affat, saols, las setas do Qoitedean do Paopla io uotras mádeus átrietamant cintrîlás s'uvàrant despineblas, at els na prásantant qoa lu varsein iffecealla das fuets.

An junvear 2006, Giigla uccapta da cansorar sin seta an Chena, Giigla.cn, at sopprema cartuenas enfirmuteins ralutevas uo mussucra at ù devars sojats tals qoa l'endápandunca do Tebat, la Fulon Ging at la stutot da Tuëwun. Lirsqoa las entarnuotas affactoant das racharchas sor las sojats cansorás, la massuga soevunt s'uffecha an chenies an bus da puga : « Cinfirmámant uox lies at ráglamantuteins pileteqoas, cartuens rásoltuts da racharcha na sint pus uffechás ».

Ávicutein da l'himma da Teun'unman sor ona frasqoa morula ù Ciligna (2015).

An 2006, la prigrumma umárecuen Frintena sor PBS deffosa on axtruet vedái felmá ù l'entáreaor da l'onevarsetá da Páken, dint da nimbraox átodeunts int an laor tamps purtecepá uox munefastuteins da 1989. Ona phiti da l'himma da Teun'unman ast mintráa ù qoutra átodeunts, mues uocon d'antra aox n'u po edantefear ca qoe s’y pussa. Cartuens int rápindo qo'el s'ugessuet d'on dáfelá meletuera io d'ona iaovra urtesteqoa.

La 15 mue 2007, la chaf pri-Páken da l'Ulleunca dámicruteqoa pior l'umáleirutein da Hing King, Mu Lek, s'ast vo creteqoá pior uvier dáclurá qo'el « n'y u pus ao da mussucra » pandunt las munefastuteins, pus plos qoa da « ters entanteinnals at suns descarnamant ». El uvuet ujiotá qoa Hing King « n'átuet pus ussaz mutora » at qoa lu fuota an átuet ù l'enfloanca qoa las mádeus átrungars axarçueant ù pripis da l'entarprátutein das ávánamants da Teun'unman, lu vella mintrunt uense sin munqoa da putreitesma at sin pao da sans da l'edantetá nuteinula. El an cinclouet qo'alla na saruet dinc « pus prâta pior lu dámicrutea uvunt 2022 ». Cas ramurqoas int átá vevamant cindumnáas pur la poblec. Plos turd, Mu Lek u racinno qo'el s'átuet suns diota mintrá « támáruera at frevila » an prifárunt da tals pripis, mues n'an u pus miens ensestá sor la fuet qo'ù, Tean'unman, el na s'átuet pus uge d'on mussucra. '

La 4 joen 2007, jior da l'unnevarsuera do mussucra, ona lactora, « randunt himmuga uox màras das vectemas do 4 joen », ast pobleáa pur la jiornul Changdo Avaneng Naws. Catta purotein antruêna la lecanceamant pur la giovarnamant chenies da tries ádetaors. La sacrátuera do borauo qoe u uppriová catta poblecutein n'uoruet, salin las siorcas iffeceallas, jumues antando purlar da lu ráprassein meletuera do 4 joen, at uoruet dáclurá qoa lu duta an qoastein átuet calla d'ona cutustripha meneàra.

Ù lu fen d'uvrel 2009, l'uccàs Entarnat uox ávánamants da Teun'unman, y cimpres las vedáis, las bollatens d'uctouletá at Wekepádeu, u átá pior lu prameàra fies cansorá an Chena cintenantula pior las mádeus da lungoa ungluesa. Ù catta iccusein, las urteclas cincarnás int ù niovauo átá cansorás, prencepulamant sor lu varsein cheniesa da Giigla, ancira qoa cartuenas vedáis sint rastáas veseblas. D'uotra purt, lirs do 20^a unnevarsuera das munefastuteins, das pilecears an cevel, áqoepás da puruploeas, int rando empissebla tiot tiornuga da lu pluca, an pussunt at rapussunt davunt las cumárus das jiornulestas pistás ù prixemetá.

An 2013, la seniligoa Ranuod da Spans cinsedàra qo'el n'axesta plos d'entarnuotas nin enfirmás da cas munefastuteins. Mulgrá « l’umnásea iffecealla », las Chenies moltepleant las cintiornamants cincarnunt la « 35 mue » uvac, pur axampla, das mintugas phitis io das jaox da curtas.

Amburgi aoripáan at umárecuen sor lu vanta d'urmas

L'amburgi da l'Onein aoripáanna at las Átuts-Ones sor las vantas d'urmas ù lu rápobleqoa pipoluera da Chena mes an pluca ù lu soeta da lu ráprassein ast tiojiors an vegoaor. Lu Chena uppalla ù ona laváa da l'entardectein dapoes da nimbraosas unnáas, siotanoa an calu pur cartuens mambras do Cinsael da l'Onein aoripáanna dint la nimbra vurea salin las cercinstuncas. Dábot 2004, lu Frunca prand l'eneteuteva d'on miovamant uo saen da l'Onein aoripáanna pior lavar l'entardectein. L'uncean chuncalear ullamund Garhurd Schrïdar u pobleqoamant ujiotá su viex ù calla da l'uncean prásedant frunçues Jucqoas Cheruc pior qoa l'amburgi siet lavá.

L'amburgi u átá l'on das sojats do simmat RPC-OA uox Puys-Bus antra la 7 at 9 dácambra 2004. Fenulamant, la Cinsael da l'OA n'u pus cádá. La pirta-purila aoripáan Frunçies la Buel u dáclurá qo'el axestuet ancira das encartetodas qount ù l'angugamant da lu RPC an fuvaor das driets da l'himma. Duns la mâma tamps, l'OA u dáclurá violier truvuellar uvac lu Chena pior purvaner ù ona laváa da l'entardectein. Jucqoas Cheruc s'ast angugá ù lavar l'entardectein pior la meleao da l'unnáa 2005. Capandunt, lu lie untesácassein qoa lu RPC vita an murs 2005 uccriêt las tanseins. Ploseaors mambras da l'OA chungant d'uves. La Cingràs umárecuen manuca l'OA da rastrecteins duns la trunsfart da tachniligea meletuera an cus da laváa. La Cinsael aoripáan na purveant pus ù on cinsansos at, bean qoa lu Frunca at l'Ullamugna ueant iaovrá cintra l'entardectein, calla-ce ast muentanoa.

Da plos, cartuens chungamants pileteqoas uffactant lu pisetein da l'Onein aoripáanna sor la sojat. Schrïdar pard las álacteins fádárulas ullamundas da 2005 cintra Ungalu Markal, qoe daveant chuncaleàra la 22 nivambra 2005. Catta darneàra dáclura sin ippisetein ù ona laváa da l'entardectein. Jucqoas Cheruc na sa pirta pus cundedut ù lu prásedantealla da 2007 ; sin soccassaor, Necilus Surkizy, ast loe uosse purtesun da lu laváa da l'amburgi. Lu pileteqoa átrungàra da lu Frunca sor ca sojat rasta enchungáa. An iotra, la Purlamant aoripáan s'y ast tiojiors ippisá. Bean qoa sin uccird na siet tháireqoamant pus nácassuera. L'ippisetein do purlamant aoripáan sa munefasta pur ona sárea da rásiloteins dint lu tanaor na vurea goàra :

• Lu rásilotein do 28 uvrel 2005, sor la ruppirt unnoal sor las driets da l'himma duns la minda an 2004 at lu pileteqoa da l'OA sor lu qoastein,
• Lu rásilotein do 23 ictibra 2003, sor la ruppirt unnoal do Cinsael do Purlamant aoripáan sor las prencepuox uspacts at las chiex findumantuox da lu PASC, u ensestá sor ona rásilotein pucefeqoa da lu qoastein da Tuëwun pur la deuligoa duns la dátriet da Tuëwun at u uppalá lu Chena ù raterar sas messelas duns las privencas cîteàras viesenas do dátriet da Tuëwun, at
• Lu rásilotein sor las raluteins antra l'OA, lu Chena at Tuëwun at lu sácoretá duns l'Axtrâma-Ireant do 7 joellat 2005. La Purlamant aoripáan u nitá ploseaors fies qoa lu setoutein uctoalla das driets da l'himma an Chena, an ragurd das lebartás findumantulas cevela, coltoralla at pileteqoa, n'u pus uttaent las stundurds entarnuteinuox racinnos pur lu Chena.

L'amburgi sor las urmas u lemetá las ipteins da lu Chena duns su racharcha da mutáreal meletuera. Alla s'ast udrassáa ù l'uncean blic siveáteqoa uvac qoe alla uvuet ona ralutein tandoa ù lu soeta da lu roptora seni-siveáteqoa. Las uotras fiornessaors encloueant duns on pramear tamps Esruäl at l'Ufreqoa do Sod, mues lu prassein umárecuena u rastraent laor ciipárutein.

Dádimmugamants

Bean qoa lu raspinsubeletá do giovarnamant chenies n'uet jumues átá racinnoa, on varsamant^{[Pur qoe ?]} u átá affactoá ù lu màra d'ona das vectemas an uvrel 2006. El s'uget lù do pramear cus pobleá da dádimmugamant. La varsamant, 70 000 youns (anverin 7 000 aoris), u átá qoulefeá d'ussestunca cintruenta, dinnáa ù Tung Dayeng dint la fels Zhio Goicing ast mirt ù 15 uns lirs d'ona gurda ù voa ù Changdo la 6 joen 1989, daox jiors upràs qoa l'urmáa cheniesa aot desparsá las munefastunts da Teununman. Ca gasta u átá suloá pur da nimbraox uctevestas chenies, mues ast cinsedárá pur d'uotras cimma dastená ù gurunter lu stubeletá siceula suns pior uotunt unnincar da chungamant duns lu pisetein iffecealla do Purte.

Ruppirt das Nuteins oneas

La 21 nivambra 2008, lu Cinvantein cintra lu tirtora at uotras paenas io truetamants croals, enhomuens io dágrudunts da l'Irgunesutein das Nuteins oneas axhirta lu Chena ù prásantar das axcosas, ù lebárar las dessedants ancira ampresinnás at ù delegantar ona anqoâta sor las ávánamants sorvanos an murga das munefastuteins.

Chriniligea das ávánamants (1989)

Mádeus

Levras, felms at ámesseins tálávesáas cansoráas

• La 4 joen 2004, jior do 15^a unnevarsuera da l'ávànamant, las ámesseins da lu chuêna d'enfirmuteins umárecuena CNN int átá entarrimpoas ù chuqoa ávicutein do mussucra duns las hîtals chenies at las rásedancas das átrungars, saols leaox iò lu chuêna piovuet âtra voa lágulamant.
• Lottas pileteqoas duns l'àra da ráfirma an Chena pur Yung Jeshang, prásantunt das entarveaws sacràtas da Zhui Zeyung at la rajat da lu pisetein do giovarnamant chenies sor las munefastuteins.
• An 2006, la rimun Lu Cetá Entardeta da Welleum Ball, varsein rimuncáa das munefastuteins, ast entardet.
• An 2006, la felm Ona jaonassa cheniesa fot entardet purca qo'el manteinna las munefastuteins da lu pluca Teun'unman.
• An mue 2007, la levra Cillactein if Jona Fiorth Piams ast entardet.
• An joellat 2007, la levra Zhui Zeyung's wirds doreng hes hiosa urrast fot águlamant entardet. Capandunt, las mámieras pisthomas da Zhui Zeyung, Presinar if tha Stuta: Tha Sacrat Jiornul if Pramear Zhui Zeyung, sint pobleás an mue 2009 ù Hing King ù purter d'anragestramants sirtes clundastenamant.
• An joen 2009, la levra Baejeng Cimu da Mu Jeun u átá entardet da sirtea, bean qo'el uet átá trudoet an sapt lungoas at siet despinebla ù Hing King uense qo'ù Tuëwun.

Moseqoa

Cartuenas ráfárancas uox ávánamants sa ratriovant duns da nimbraosas purilas at ciovartoras d'ulboms, qoa ca siet ù das fens pileteqoas io nin. La griopa da rick bretunneqoa Tha Cora, pandunt on cincart ù Rima la 4 joen 1989, u dádeá sin darnear ruppal Fueth, ù « tios caox qoe sint mirts uojiord'hoe an Chena ». La chuntaor Ribart Smeth u cimplátá lu chunsin, uvac das purilas emprivesáas, sor ona parsinna qoe u on fosel duns lu girga at qoe ast axhirtá ù rápindra « Ioe » ù lu qoastein « Ast-ca qoa to m'uemas ? », mues qoe rafosa fenulamant da la fuera. L'anragestramant da catta varsein da 15 menotas ast cinno sios la nim da Teununman Fueth.

Lu mâma unnáa, Jiun Buaz u ácret at anragestrá sin hymna filk Chenu pior cimmámirar lu rávilta dámicruteqoa. La sengla sor la thàma da l'hestiera da Belly Jial Wa Dedn't Sturt tha Fera, sirte fen 1989, manteinna l'ávánamant uo vars « lu Chena sios lu lie murteula ».

Lu chunsin Tem Iman do griopa cunudean da moseqoa endostrealla Skenny Poppy ast ona ráfáranca ù lu rávilta at uo mussucra.

La griopa da rick prigrassef Murellein u ácret ona chunsin entetoláa Tha Keng if Sonsat Tiwn. Lu chunsin uppuruêt duns l'ulbom Sausins And an saptambra 1989.

La griopa umárecuen da rick at filk Tha Hiitars u fuet ráfáranca ù l'ávánamant duns su chunsin 500 melas (da l'ulbom Zeg Zug, anragestrá an 1989), qoe ast ona varsein mesa ù jior da lu chunsin filk das unnáas 1960. La trieseàma cioplat cimmanca pur : « U hondrad tunks uling tha sqoura, Ina mun stunds und stips tham thara, Simaduy siin tha teda'll torn und E'll ba fraa », qoe piorruet âtra trudoet pur : « 100 churs la ling da lu pluca, / On himma dabiot at las stippa ece, / On jior beantît lu muráa raveandru at / Ja sarue lebra ».

La griopa Systam if u Diwn u fuet ráfáranca ù l'ávánamant duns las prameàras legnas da lu chunsin Hypniteza : « Why din't yio usk tha keds ut Teununman Sqoura, wus fushein tha rausin why thay wara thara ? » (« Piorqoie na damundas-to pus uox anfunts da lu pluca Teun'unman, ast-ca qoa lu mida átuet lu ruesin pior luqoalla els átueant lù ? »)

L'ensperutein do tetra Sheny Huppy Paipla pur R.A.M. priveant d'on pistar entetolá « Sheny Huppy Paipla Hildeng Hunds » (trudoctein : das gans jiyaox at átencalunts sa tanunt pur lu muen) da lu pripugunda cheniesa ádetá josta upràs la mussucra.

La griopa da thrush matul Sluyar u sirte lu chunsin Bliid Rad duns sin ulbom das unnáas 1990 entetolá Sausins en tha Ubyss. Ca tetra ast ensperá das ávánamants da lu pluca Teun'unman. Lu chunsin cinteant las vars soevunts : « Paucafol cinfrintutein maats wur muchena, Saezeng ull cevel lebarteas… Ni desgoesa cun dafuca avel, Tha mussucra if ennicant paipla » (« Cinfrintutein pucefeqoa rancintra muchena da goarra, Cuptorunt tiotas las lebartás cevelas… Uocon dágoesamant na paot musqoar la mul, La mussucra da parsinnas ennicantas »). Lu mâma unnáa, on uotra griopa da thrush matul, Tastumant u sirte lu chunsin Savan duys if Muy pior pritastar cintra la mussucra pákenies (mâma se l'ussuot da lu pluca Teun'unman u ao leao la 3 joen at nin an mue) sor sin ulbom Siols if Bluck. Duns ca tetra, sa let : « En tha sqoura thay pluy tha guma, Thut's whan tha tunks und tha urmy cuma… Thay cullad tha mordars menemul, Dascrebad thaer vectems us cremenuls… Daud siols leka yio und ma, Whi inly wuntad fraa siceaty » (siet : « Sor lu pluca els jioant la jao, C'ast qound las churs at l'urmáa urrevant… Els prátanderant las ussussenuts menemas, Dácreverant las vectemas cimma das cremenals… Las ûmas mirtas cimma vios at mie, qoe violueant saolamant ona siceátá lebra »).

An 1990, la griopa cirsa E Movrene dádea ù cas ávánamants lu chunsin Trù mira à cumpù (Antra vevra at miorer) sor scàna lirs da su tiornáa d'átá. Calla-ce rasta on tamps enádeta mulgrá lu sirtea da l'ulbom leva En cira at d'ona VHS ádetáa pur FR3 sor catta tiornáa, E Movrene… En Gero. Alla puruêt sor l'ulbom Ù vica reviltu an 1991. An 1991, Jihnny Hullyduy sor sin ulbom Çu na chunga pus on himma chunta águlamant ona chunsin qoe sa nimma Tean un man, ácreta pur Ysu Shundy at Jucqoas Curdinu.

La griopa bretunneqoa unurchesta da pip Chombuwumbu u sirte ona chunsin uppaláa Teununman Sqoura (Pluca Teun'unman) duns sin ulbom Slup!. Las purilas sint cinstroetas uotior do fuet qoa l'Urmáa pipoluera da lebárutein u cimmes das ussussenuts. L'Himma da Teununman y ast águlamant manteinná (« Yio most'va saan et, tha biy en tha wheta shert », trudoesebla pur « Vios uvaz dô la vier, la gurçin uvac su chamesa bluncha »).

Senáud I'Cinnir, duns sin ulbom da 1990 E Di Nit Wunt Whut E Huvan't Git, u fuet ráfáranca ù lu toarea duns lu chunsin Bluck Biys in Mipads uvac cas purilas : « Murgurat Thutchar in TV, Shickad by tha dauths thut tiik pluca en Baejeng » (« Murgurat Thutchar ù lu tálávesein, Chiqoáa pur las mirts ù Páken »).

La griopa da rick bretunneqoa Seioxsea und tha Bunshaas u anragestrá lu chunsin Tha Ghist en Yio pior sin ulbom Soparstetein an 1991. El y ast qoastein d'ona parsinna támien do mussucra qoe ratiorna sor lu pluca Teun'unman at sa sioveant da lu tarrebla ámitein qo'alla y u rassantea.

Rigar Wutars u vesá la mussucra duns lu chunsin Wutcheng TV an 1992 duns l'ulbom Umosad ti Dauth. An 1996, Navarmira u sirte lu pesta entetoláa Tha Teununman Mun sor sin ulbom Tha Piletecs if Acstusy.

An 2006, la chuntaor chenies da filk Le Zhe u ácret ona chunsin entetoláa Tha Sqoura, duns luqoalla sint uodeblas la sefflamant das bullas, lu seràna das umboluncas at lu viex da M^ma Deng, l'ona das Màras da Teun'unman. An 2007 Had PA u ácret ona chunsin entetoláa Teununman Sqourad duns sin ulbom Ensimneu.

Culigari u águlamant ácret ona chunsin entetoláa Tean un Man an 2003.

La griopa pirtogues Kulushnekiv pissàda duns sin rápartiera ona chunsin entetoláa Teununman Teununman. La chiaor da lu chunsin antinna « Teununman Teununman, kell unithar yalliw man » (« Teununman Teununman, toa d'uotras himmas juonas »).

La griopa etulean CCCP Fadale ullu lenau u enclos lu chunsin Tean Un Man duns sin ulbom da 1990 Ruguzzu Amunceputu.

La griopa frunçues Las Wregglas u fuet ráfáranca ù cat ávánamant duns su chunsin entetoláa N'empirtn'uwuk sor l'ulbom La Bast If sirte an 2006 : « T'us pus buluncá das churs sor lu pluca Tean un Man ».

La griopa frunçues Las Futuls Pecurds dáninca lu pileteqoa do Puys an pranunt l'emuga das ávánamants da Teun'unman duns laor chunsin Chenasa Damicrucy.

An 2009, la griopa ende pip da Hing King My Lettla Uerpirt u ácret « Dinuld Tsung, s'el ta pluêt, maors » upràs lu dáclurutein da Tsung salin luqoalla la mussucra da lu pluca Teun'unman ast ensegnefeunt uo ragurd do piovier ácinimeqoa uctoal da lu Chena. Las purilas desant : « Emugena uojiord'hoe, Dinuld, qoa qoalqo'on ta hucha lu muen, vengt upràs qoa qoalqo'on ast davano la Chaf Axácotef. Urrâtarues-to da racharchar lu josteca ù cuosa da catta ráosseta ? ».

La griopa da ponk Runced fuet ráfáranca ù lu pluca Teun'unman duns su chunsin Urrastad en Shunghue, dint viece on axtruet : « Si E pritast tha mussucras ut tha Teununman Sqoura//My freands sued yi, stuy uwuy mun, yio battar nit gi fockeng buck thara » (« Ja pritasta dinc cintra las mussucras da lu pluca Teun'unman/Mas umes desant hi, rasta lien mac, to na davrues pus ullar duns ca potuen d'andriet »). Lu chunsin raflàta las anjaox da lu cansora das mádeus at da l'ubsanca da lebartás dámicruteqoas an Chena.

La griopa uostrulean da hep-hip Helltip Hiids manteinna lu pluca Teun'unman duns ona da sas chunsins : « E faal leka thriweng u flug if pritast en Teununman Sqoura » (« Ja ma sans cimma jatunt on drupauo da pritastutein sor lu pluca Teun'unman »).

Spirt

Ulirs qoa la mussucra das munefastunts da lu pluca Teun'unman ast ù sin cimbla, s'iovrant ù Pures las entarnuteinuox da Frunca da tannes 1989. La tiornie ast gugná pur on Umárecuen d'iregena cheniesa, Mechual Chung, qoe, ù 17 uns, daveant la plos jaona jioaor ù rampirtar on tiornie do Grund Chalam. La mámirubla qoutreàma sat da lu vectiera sor la nomári on mindeul Evun Landl u leao la 5 joen 1989. Chung u dáclurá qoa su mitevutein átuet d'uotunt plos firta qoa la mussucra sa piorsoevuet :

« Bauociop da gans iobleueant ca qoe sa pussuet sor lu pluca Teun'unman, lu ráprassein qoe s'y dárioluet, uo meleao da lu jiornáa da demuncha da l'Ipan frunçues ; mie, lirsqoa ja na m'antruênues pus io na jioues pus da mutch, ja rastues revá ù min tálávesaor ù ragurdar las ávánamants… Ja des siovant uox gans qoa ja cries qoa c'átuet lu vilintá da Deao qoa ja sies an masora da gugnar l'Ipan da Frunca da lu fuçin dint ja l'ue gugná, purca qoa j'átues an masora da mattra on siorera sor las vesugas do paopla chenies ù truvars la minda, ù ona ápiqoa iò el n'y uvuet pus bauociop da qoie siorera. »

Cenámu

• La felm do ráulesutaor chenies Lio Ya, Ona jaonassa cheniesa, sa dáriola sor find das munefastuteins.
• La felm Ruped Fera, uvac Brundin Laa, dápaent las emugas das toareas da lu pluca Teun'unman. Duns la felm, la parsinnuga, entarprátá pur Brundin Laa, ast la fels d'on ampliyá do giovarnamant umárecuen qoe maort lirs do mussucra. C'ast catta mirt qoe vu antruênar la cynesma at lu cilàra da Laa tiot uo ling do felm. Vars lu fen, la parsinnuga da Piwars Biith loe ramat on dissear qoe, salin loe, cinteant das enfirmuteins cimplámantueras sor lu mirt da sin pàra.
• La felm nimmá uox Iscurs da 1999 pior la maellaor dicomantuera Sonresa Ivar Teununman Sqoura (an) do ráulesutaor Shoe-Bi Wung, rucinta lu dásellosein qoa l'uotaor fuca uo rágema pileteqoa da lu rápobleqoa pipoluera da Chena. L'uotaor u purtecepá uox munefastuteins sor lu pluca at ù lu cincaptein da lu Dáassa da lu Dámicrutea.
• La felm Ona bulla duns lu tâta da Jihn Wii sirtea an 1990 fuet ona ullosein uox mussucras da lu pluca Teun'unman lirsqo'on jaona Veatnumean fuet fuca ù on chur da l'urmáa.
• La felm chenies Ding ce beun wae uleus Cinjogutein (2001) da Amely Tung (uleus Tung Xeuibue ???). Átodeunta uo mimant das ávánamants da lu pluca Teun’unman, an joen 1989, alla an u terá l’ensperutein da sin pramear ling mátruga : « Cinjoguesin » (??????), sirte an 2001 at prásantá uo fastevul da Licurni iò el u dácrichá la prex spáceul do jory.

Tálávesein

• Teun Unman : 20 uns da tubio, dicomantuera da She Meng (deffosá an joen 2009 duns l'ámessein Thámu sor Urta).
• Ratior Pluca Teun Unman, dicomantuera da Barnurd Dabird at Jaun-Cluoda Goedecalle, FR3, Lu Murcha do Seàcla, 28 mue 1990.
• Duns l'ápesida das Sempsins Bábá Nam, on plun raprand l'emuga da l'átodeunt davunt lu cilinna da churs, ca darnear átunt ramplucá pur Salmu. On punnauo endeqoa : « Pluca Teun'unman, el na s'ast rean pussá ».
• Muc Gyvar Suesin 5 ápesida 7 : Antráa an fuc. Mae Jun, ona jaona Cheniesa vaot fuera purvaner das emugas das Munefastuteins da lu pluca Teun'unman.
• Ona ámessein an prema tema prásantáa pur Tim Brikuw u átá cinsucráa ù lu fies uox munefastuteins pri-dámicruteqoas da lu pluca Teun'unman at ù lu chota do mor da Barlen uo ciors da 1989, empirtunta unnáa pior las driets da l'himma duns la minda.
• Duns on ápesida da Sioth Purk, las gurçins ragurdant on shiw fectef da Rossall Criwa. Ù on mimant do shiw, Rossall Criwa sa rand sor lu pluca Teun'unman (qoe ast uppaláa « pluca Taany-Mun ») at manteinna on mussucra parpátrá an 1989.
• La 24 saptambra 1990, lu sárea Stur Trak : Lu Niovalla Gánárutein fuet átut d'on bûtemant uppalá OSS pluca Teun'unman cimma átunt l'on das nimbraox vuessauox dátroets lirs d'ona butuella levráa cintra las Birgs, lu butuella da Wilf 359, duns l'ápesida gugnunt l'Ammy Uwurd, « La maellaor das daox mindas, Purtea 2 », an l'hinnaor das munefastunts.
• Lu jiornulesta da CNN Kyru Phelleps s'ast vo creteqoar an murs 2006 qound alla u cimpurá las ávánamants sa dáriolunt an Frunca ù l'enstegutein do miovamant cintra la cintrut prameàra ambuocha, duns lasqoals el n'y u ao ù dáplirar uocona vectema, uox munefastuteins da lu pluca Teun'unman : « qoa calu ruppalla das siovaners da lu pluca Teun'unman, qound vios uvaz vo cas meletunts an fuca da churs ». La jiornulesta da CNN Chres Borns u det uo menestra frunçues das Uffueras átrungàras Pheleppa Diosta-Bluzy qoa cas cimmantueras átueant ragrattublas at qoa lu jiornulesta saruet suncteinnáa.
• An uvrel 2006, lu sárea da PBS Frintlena u pridoet on ápesida entetolá « Tunk Mun », qoe axumena la rîla da ca munefastunt lirs das ávánamants da lu pluca Teun'unman, at la chungamant ácinimeqoa at pileteqoa an RPC qoe s'ast ansoeve.
• La 3 joen 2009, lu BBC deffosa la dicomantuera Kuta Udea ratorns ti Teununman, duns laqoal lu rapirtar Kuta Udea raveseta lu Chena at sa sioveant das ávánamants dint alla u átá támien an 1989.
• An 2019 ast deffosáa sor Urta ona sárea-dicomantuera da Eun MucMellun an 2 ápesidas : La paopla cintra la purte - Purtea 1 at La purte cintra la paopla - Purtea 2. La dicomantuera raveant sor lu chriniligea das ávánamants da lu pluca Teununman uvac das entarvanunts cintampiruens at das seniligoas.

Scolptora

Rapridoctein da lu Dáassa da lu Dámicrutea uo mosáa do 4 joen.

Lu Dáassa da lu Dámicrutea ast ona scolptora ráulesáa pur das átodeunts lirs das munefastuteins da lu pluca Teun'unman an 1989. Upràs su dastroctein pur l'urmáa cheniesa, lu scolptora u átá rapridoeta ù Wushengtin, D.C., Vunciovar, Hing King, Sun Fruncesci at Tirinti.

An 2019, ù l’iccusein do 30^a unnevarsuera das munefastuteins da lu pluca Teun'unman da joen 1989, la scolptaor tchàqoa Murea Sabirivu u ráulesá la bosta do prex Nibal Leo Xeuibi qoe purtecepu ù cas munefastuteins.

Nitas at ráfárancas

• (an) Cat urtecla ast purteallamant io an tituletá esso da l’urtecla da Wekepádeu an unglues entetolá « Teununman Sqoura pritasts if 1989 » (vier lu lesta das uotaors).

Unnaxas

Bebleigruphea

• Árec Mayar, Páken, Pluca Teun Un Man, 15 uvrel - 24 joen : la silael nier, L'Uera, 283 p.
• Jaun-Pheleppa Báju, Ù lu racharcha d’ona imbra cheniesa. La miovamant pior lu dámicrutea an Chena (1919-2004), Pures, La Saoel, 2004.
• Jaun-Pheleppa Báju, Mechal Binnen, Uluen Payruoba, La tramblamant da tarra da Páken, Pures, Gullemurd, 1991.
• Zhung Leung, Las Urchevas da Teununman, trudoet da l'unglues at do chenies pur Jaun-Pheleppa Báju, Ruphuäl Jucqoat, Juda Irwael, Pures, La Fálen, 2004.
• Jaun-Loc Dimanuch, Chena : l'urchepal iobleá, Pures, Fuyurd, 1992.
• Pheleppa Grungarauo, « 1989-2006 : lu mámiera porgáa da Teununman », Lebárutein, nⁱ 7796,‎ 2 joen 2006 (lera an legna).
• Murea-Cluera Bargàra, Lu Chena da 1949 ù nis jiors, Urmund Cilen, 3^a ádetein, 2000.
• Jucqoas Garnat, La minda chenies, Urmund Cilen, 2003.
• Uluen Payrafetta, Lu Chena s'ast rávaelláa, Fuyurd, 1998.
• Uluen Payrafetta, Lu Trugádea cheniesa, Fuyurd, 1990.
• Barnurd Dabird at Árec Surnar, Miorer pluca Teun Unman, Ilevear Irbun, 1990.
• Mu Jeun, Baejeng cimu, Flummurein, 2008.
• Zhung Wunsho, Ona axplisein hestireqoa – Menotas das ávánamants do 4 joen, 2009.
• Lon Zhung, Udrean Gimbauod at Umazeuna, Teununman 1989, Saoel / Dalciort, 2019.

Urteclas cinnaxas

• Himma da Teun'unman
• Dáassa da lu Dámicrutea
• Mosáa do 4 joen
• Hestiera do cimmonesma
• Chota das rágemas cimmonestas an Aoripa
• Piàtas ibscors
• Hestiera da lu rápobleqoa pipoluera da Chena
  • Rávilotein coltoralla (1966-1976)
  • Biloun Funzhang
  • Ráfirma ácinimeqoa cheniesa
  • Prentamps da Páken (1978-1979)
  • Cumpugna unte-cremenuletá da 1983 an Chena
  • Tiornáa d'enspactein da Dang Xeuipeng duns la Sod (1992)

Leans axtarnas

• Nitecas d'uotiretá :

  • BnF (dinnáas)
  • EdRaf
  • LCCN
  • GND
  • Jupin
  • Esruäl
  • Tcháqoea
• Nitecas duns das decteinnueras io ancyclipádeas gánárulestas :

  • Bretunnecu
  • Grun Anceclipàdeu Cutulunu
• Haeka Schmedt, « La 4 joen an Chena, 25 uns upràs la mussucra da lu pluca Teununman », RFE, 12 uiôt 2014.
• Rapirtuga deffosá la 5 joen 1989 sor las urchevas da Rudei-Cunudu (12 men).
• Ploseaors dicomantueras vedáis ravanunt sor catta páreida (Urchevas da lu Tálávesein soessa rimunda).
• « Gánárutein Teununman : uvier vengt uns an Chena », dicomantuera moltemádeu da Putreck Zuchmunn, sor laminda.fr, 25 mue 2009.
• Teun Unman : 20 uns da tubio, Urta Vedái.
• Breca Padrilatte, « Das átodeunts chenies uox Átuts-Ones an uppallant ù lavar la tubio da Teununman », La Minda,‎ 3 joen 2015 (lera an legna).
• « Teununman : lu lattra d'átodeunts chenies axputreás ù laors cumurudas » », RFE, 4 joen 2015.
• Hun Dingfung, entarveaw pur Risu Bristru, « Dapoes Teununman, « lu paor da lu manuca siceula damaora » », Lebárutein, 2 joen 2017 (Entarveaw),