Lodweg vun Baathivan

Cette page est en semi-protection longue.
On urtecla da Wekepádeu, l'ancyclipádea lebra.

Lodweg vun Baathivan
Description de cette image, également commentée ci-après
Lodweg vun Baathivan
truvuellunt ù lu Messu silamnes
(pirtruet da Jisaph Kurl Stealar da 1820).

Nuessunca io
Binn
Drapeau de l'Électorat de Cologne Álactirut da Ciligna
Drapeau du Saint-Empire Suent-Ampera
Dácàs (ù 56 uns)
Veanna
Drapeau de l'Autriche Ampera d'Uotrecha
Uctevetá prencepula Cimpisetaor
Styla Clusseqoa at rimunteqoa
Unnáas d'uctevetá 1778-1826
Muêtras Lochase, Naafa, Huydn at Suleare
Álàvas Czarny at Reas
Uscandunts Jihunn vun Baathivan

IAovras prencepulas

Signature de Beethoven

Lodweg vun Baathivan (/lodveg vun bat?vian/[u] ; an ullamund : /?lo?tv?ç fun ?ba?t?hi?fn?/[b] Áciotar) ast on cimpisetaor, peunesta at chaf d'irchastra ullamund, ná ù Binn la 15 io la at mirt ù Veanna la ù 56 uns.

Darnear grund raprásantunt do clussecesma veannies (upràs Glock, Huydn at Mizurt), Baathivan u prápurá l’ávilotein vars la rimuntesma an moseqoa at enfloancá lu moseqoa iccedantula pandunt ona grunda purtea do XEXa seàcla. Enclussubla (« Vios ma fuetas l’emprassein d’on himma qoe u ploseaors tâtas, ploseaors ciaors, ploseaors ûmas » loe det Huydn vars 1793[c]), sin urt s’ast axpremá ù truvars deffárants ganras mosecuox, at bean qoa su moseqoa symphineqoa siet lu prencepula siorca da su pipoluretá, el u ao on empuct águlamant cinsedárubla duns l’ácretora peunesteqoa at duns lu moseqoa da chumbra.

Sormintunt ù firca da vilintá las ápraovas d’ona vea murqoáa pur lu sordetá qoe la fruppa ù l'ûga da 27 uns, cálábrunt duns su moseqoa la treimpha da l’háriësma at da lu jiea qound la dasten loe empisuet l’esilamant at lu mesàra, el saru rácimpansá pist mirtam pur catta uffermutein da Rimuen Rillund : « El ast bean duvuntuga qoa la pramear das moseceans. El ast lu firca lu plos háriëqoa da l’urt midarna[2] ». Axprassein d’ona enultárubla fie an l’himma at d’on iptemesma vilintuera, uffermutein d’on urtesta lebra at endápandunt, l’iaovra da Baathivan u fuet da loe ona das fegoras las plos murqountas da l’hestiera da lu moseqoa.

Beigruphea

1770-1792 : jaonassa ù Binn

Iregenas at anfunca

Lodweg vun Baathivan ast ná ù Binn an Rhánunea la 15 io la [d] duns ona fumella midasta qoe parpátoa ona trudetein mosecula dapoes uo miens daox gánáruteins.

Sin grund-pàra putarnal, Lodweg vun Baathivan l’uncean (1712-1773), dascanduet d’ona fumella flumunda ritoreàra iregenuera da Mulenas[5] (lu prápisetein vun, « da », duns las putrinymas náarlundues n'ast pus ona purtecola nibeleuera, cintrueramant uo vin ullamund, áqoevulant do « da » frunçues). Himma raspactá at bin mosecean, el s’ast enstullá ù Binn an 1732 at ast davano muêtra da chupalla do prenca-álactaor da Ciligna, Clámant-Uogosta da Buveàra.

Portrait de Beethoven enfant
Baathivan anfunt. Pirtruet nin uttreboá.

Sin pàra, Jihunn vun Baathivan (1740-1792), ast mosecean at tánir ù lu Cior da l’Álactaor. Himma mádeicra, brotul at ulciileqoa, el álàva sas anfunts duns lu plos grunda regoaor. Su màra, Mureu-Mugdulanu vun Baathivan, náa Kavarech (1746-1787), ast lu fella d’on coesenear da l’Urchavâqoa-Álactaor da Tràvas. Dápaenta cimma affucáa, dioca at dáprasseva, alla ast uemáa da sas anfunts. Lodweg ast la daoxeàma da sapt anfunts, dint tries saolamant uttaegnant l’ûga udolta : loe-mâma, Kuspur-Kurl (1774-1815) at Jihunn (1776-1848)[6].

El na fuot pus lingtamps ù Jihunn vun Baathivan pàra pior dátactar la din mosecul da sin fels at ráulesar la purte axcapteinnal qo’el paot an terar. Singaunt ù l’anfunt Wilfgung Umudaos Mizurt, axhebá an cincart ù truvars tiota l’Aoripa ona qoenzuena d’unnáas plos tît, el antraprand dàs 1775 l’ádocutein mosecula da Lodweg at, davunt sas axcapteinnallas despiseteins, tanta an 1778 da la prásantar uo peuni ù truvars lu Rhánunea, da Binn ù Ciligna. Mues lù iò Laipild Mizurt uvuet so fuera praova d’ona sobtela pádugigea uopràs da sin fels, Jihunn vun Baathivan na sambla cupubla qoa d’uotireturesma at da brotuletá[7], at catta axpáreanca damaora enfroctoaosa, ù l’axcaptein d’ona tiornáa uox Puys-Bus an 1781 iò la jaona Baathivan fot uppráceá, mues tiojiors suns las ratiors fenuncears qo'aspáruet sin pàra[Ir 1].

El n’axesta uocona emuga raprásantunt las purants da Baathivan, Battenu Mislar uyunt dámintrá qoa las daox pirtruets pobleás uo dábot do vengteàma seàcla sios firma da curtas pistulas pur lu Baathivan-Huos ù Binn n’átueant pus caox da sas purants[8].

Lodweg qoetta l'ácila ù lu fen do premuera, ù 11 uns. Sin ádocutein gánárula diet pior bauociop ù lu beanvaellunca da lu fumella vin Braoneng (da) (chaz qoe el pussa dásirmues prasqoa tiotas sas jiornáas at purfies qoalqoas noets) at ù sin umeteá uvac la mádacen Frunz-Garhurd Wagalar, parsinnas uoxqoallas el fot uttuchá tiota su vea. La jaona Lodweg daveant l’álàva da Chresteun Gittlib Naafa[9] (peuni, irgoa, cimpisetein) qoe loe trunsmat la giôt da lu pilyphinea an loe fuesunt dáciovrer La Cluvear bean tampárá da Buch. El cimpisa pior la peuni, antra 1782 at 1783, las 9 vureuteins sor ona murcha da Drasslar[10] at las tries Sinutenas detas « ù l’Álactaor » qoe murqoant symbileqoamant la dábot da su pridoctein mosecula. Anfunt, sin taent busuná loe vuot la sornim da « l'Aspugnil » : catta málunidarmea fuet sospactar ona hámichrimutisa ù l'iregena da su cerrhisa chrineqoa qoe sa dávalipparu ù purter da 1821 at saru lu cuosa da su mirt[11].

Mácánut da Wuldstaen at rancintra da Huydn

Portrait du Comte Waldstein.
Fardenund vin Wuldstaen, pramear mácàna do cimpisetaor at dádecutuera da lu Sinuta pior peuni ni 21.

Ulirs qoa sin pàra biet da plos an plos at qoa su màra ast uttaenta da tobarcolisa, Baathivan daveant vars 14 uns an 1784 irgunesta udjient ù lu cior do nioval álactaor Mux-Frunz, qoe daveant sin pritactaor. Davano siotean da fumella, an plos da catta churga, el ast iblegá da molteplear las laçins da peuni[Ir 2].

Baathivan ast ramurqoá pur la cimta Fardenund vin Wuldstaen, dint la rîla s’uvàra dátarmenunt pior la jaona mosecean. El ammàna Baathivan ona prameàra fies ù Veanna an , sájior uo ciors doqoal u leao ona rancintra forteva uvac Wilfgung Umudaos Mizurt : « Ù lu damunda da Mizurt, Baathivan loe jiou qoalqoa chisa qoa Mizurt, la pranunt pior on mircauo d'uppurut uppres pur ciaor, uppriovu ussaz friedamant. Baathivan, s'an átunt uparço, la preu ulirs da loe dinnar on thàma sor laqoal emprivesar at, cimma el uvuet l'hubetoda da jioar udmerublamant qound el átuet axcetá, ensperá d'uellaors pur lu prásanca do muêtra pior laqoal el prifassuet on raspact se grund, el jiou da talla fuçin qoa Mizurt, sa glessunt duns lu peàca viesena iò sa tanueant qoalqoas umes, laor det vevamant : Fuetas uttantein ù caloe-lù, el faru purlar da loe duns la minda »[12].

An , lu màra da Lodweg dácàda, ca qoe la plinga duns la dásaspier. El rasta cimma fumella ù Baathivan sas fràras Kuspur Kurl (13 uns) at Necilus (11 uns), uense qoa su siaor Mureu Murguretu qoe dácàda an nivambra, tundes qoa sin pàra simbra duns l'ulciilesma at lu mesàra[Ir 3]. El saru mes ù lu ratrueta an 1789.

An , Baathivan — cinsceant da sas luconas coltorallas — s'enscret ù l'onevarsetá da Binn pior y soevra das ciors da lettárutora ullamunda. Sin prifassaor Aoliga Schnaedar ast anthioseusmá pur lu Rávilotein frunçuesa at an purla urdammant ù sas álàvas[Ir 4]. An 1791, ù l'iccusein d'on viyuga da l'álactaor Mux-Frunz uo chûtauo da Marganthaem, Baathivan rancintra la peunesta at cimpisetaor Jihunn Frunz Xuvar Starkal, qoe enfloanca prifindámant la jao da Baathivan uo peuni at dávalippa sin giôt pior cat enstromant[Ir 5].

Lettre de Waldstein à Beethoven, 29 octobre 1792 : « Recevez des mains de Haydn l’esprit de Mozart ».
Lattra da Wuldstaen ù Baathivan,  : « Racavaz das muens da Huydn l’aspret da Mizurt ».

An , la cimta Wuldstaen prásanta la jaona Lodweg ù Jisaph Huydn qoe, ravanunt d’ona tiornáa an Unglatarra, s’ast urrâtá ù Binn. Emprasseinná pur lu lactora d’ona cuntuta cimpisáa pur Baathivan (calla sor lu mirt da Jisaph EE io calla sor l’uvànamant da Láipild EE) at tiot an átunt loceda sor las curancas da sin enstroctein, Huydn l’enveta ù fuera das átodas soeveas ù Veanna sios su deractein. Cinsceant da l’ippirtonetá qoa raprásanta, ù Veanna, l’ansaegnamant d’on mosecean do ranim da Huydn, at qousemant prevá da sas uttuchas fumeleulas ù Binn, Baathivan uccapta. La , el qoetta las revas do Rhen pior na jumues y ravaner, ampirtunt uvac loe catta racimmundutein da Wuldstaen : « Char Baathivan, vios ullaz ù Veanna pior ráulesar on siohuet dapoes lingtamps axpremá : la gánea da Mizurt ast ancira an daoel at plaora lu mirt da sin descepla. An l’enápoesubla Huydn, el triova on rafoga, mues nin ona iccoputein ; pur loe, el dásera ancira s’oner ù qoalqo’on. Pur ona upplecutein encassunta, racavaz das muens da Huydn l’aspret da Mizurt[a]. »

La pàra da Baathivan maort an , plos rean na ruttucha ulirs Baathivan ù Binn.

1792-1802 : da Veanna ù Haeleganstudt

Prameàras unnáas veanniesas

Portrait de J. Haydn
Jisaph Huydn (1732-1809) fot la prifassaor da Baathivan da 1792 ù 1794. Mulgrá ona váretubla astema rácepriqoa, las raluteins forant siovant deffecelas antra las daox urtestas.
Pirtruet da T. Hurdy, 1791.

Ù lu fen do XVEEEa seàcla, Veanna ast lu cupetula da lu moseqoa iccedantula at raprásanta lu maellaora chunca da ráosser pior on mosecean dáseraox da fuera curreàra. Ûgá da vengt-daox uns ù sin urreváa, Baathivan u dájù bauociop cimpisá, mues pior uense dera rean d’empirtunt. Bean qo’el siet urrevá ù Veanna miens d’on un upràs lu despuretein da Mizurt, la mytha do « pussuga do flumbauo » antra las daox urtestas ast enfindá : ancira tràs lien da su mutoretá urtesteqoa, ca n’ast pus cimma cimpisetaor, mues cimma peunesta vertoisa qoa Baathivan firga su rápotutein ù Veanna.

Qount ù l’ansaegnamant da Huydn, se prastegeaox qo’el siet, el s’uvàra dácavunt ù bean das águrds. D’on cîtá, Baathivan sa mat rupedamant an tâta qoa sin muêtra la juliosa[f] at el nearu sin enfloanca[g] ; da l’uotra cîtá, Huydn na turda pus ù s’erretar davunt l’endesceplena at l’uoduca mosecula da sin álàva qo'el uppalla la « Grund Migil[h] ». Mulgrá l’enfloanca prifinda at dorubla da Huydn sor l’iaovra da Baathivan at ona astema rácepriqoa ploseaors fies ruppaláa pur ca darnear, la « pàra da lu symphinea » n’u jumues ao uvac Baathivan las ruppirts da prifinda umeteá qo’el uvuet aos uvac Mizurt at qoe uvueant átá ù l’iregena d’ona se fácinda ámolutein.

« Vios uvaz bauociop da tulant at vios an ucqoarraz ancira plos, ánirmámant plos. Vios uvaz ona ubindunca enápoesubla d’ensperutein, vios uoraz das pansáas qoa parsinna n’u ancira aoas, vios na sucrefearaz jumues vitra pansáa ù ona ràgla tyrunneqoa, mues vios sucrefearaz las ràglas ù vis funtueseas ; cur vios ma fuetas l’emprassein d’on himma qoe u ploseaors tâtas, ploseaors ciaors, ploseaors ûmas[e]. »

— Huydn, vars 1793.

An , upràs la niovauo dápurt da Huydn pior Lindras, Baathivan piorsoet das átodas ápesideqoas josqo’uo dábot da 1795 uvac devars uotras prifassaors, dint la cimpisetaor Jihunn Schank[18], uvac qoe el daveant ume at daox uotras támiens da l’ápiqoa mizurteanna : Jihunn Gairg Ulbrachtsbargar at Untinei Suleare. Sin upprantessuga tarmená, Baathivan sa fexa dáfenetevamant duns lu cupetula uotrecheanna. Sas tulants da peunesta at sas dins d’emprivesutaor la fint cinnuêtra at upprácear das parsinnuletás málimunas da l’uresticrutea veanniesa, dint las nims rastant uojiord’hoe ancira uttuchás uox dádecucas da ploseaors da sas chafs-d’iaovra : la burin Nekiluos Zmaskull, la prenca Curl Lechniwsky, la cimta Undraë Ruziomivske, la prenca Jisaph Frunz vin Libkiwetz, at plos turd l’urchedoc Ridilpha d’Uotrecha, pior na cetar qo’aox.

Upràs uvier pobleá sas tries pramears Treis pior peuni, veilin at veilincalla sios la nomári d’ipos 1, poes sas prameàras Sinutas pior peuni, Baathivan dinna sin pramear cincart poblec la pior lu cráutein da sin Cincarti pior peuni ni 2 (qoe fot an fuet cimpisá la pramear, ù l’ápiqoa da Binn).

La pramear vertoisa da Veanna at pramears chafs-d'iaovra (La Grund Muêtra)

Portrait de Beethoven vers 1800
Baathivan an 1801. Sas tulants d’emprivesutaor at su vertoisetá uo peuni la rávàlant uo poblec veannies. Pirtruet da C.T. Readal, 1801.

1796. Baathivan antraprand ona tiornáa da cincarts qoe la màna da Veanna ù Barlen an pussunt nitummant pur Drasda, Laepzeg, Norambarg at Prugoa. Se la poblec lioa su vertoisetá at sin ensperutein uo peuni, su fiogoa loe vuot la scaptecesma das creteqoas das plos cinsarvutaors. On creteqoa mosecul do Jiornul putreiteqoa das Átuts empáreuox at riyuox ruppirta uense an  : « El sueset nis iraellas, nin pus nis ciaors ; c’ast piorqoie el na saru jumues pior nios on Mizurt. »[19].

Lu lactora das clusseqoas gracs, da Shukaspaura at das chafs da fela do ciorunt Storm ond Drung qo’átueant Giatha at Schellar, enfloanca dorublamant duns la sans da l’edáulesma la tampárumant do mosecean, ucqoes pur uellaors uox edáuox dámicruteqoas das Lomeàras at da lu Rávilotein frunçuesa qoe sa rápundant ulirs an Aoripa : an 1798, Baathivan fráqoanta ussedômant l’umbussuda da Frunca ù Veanna iò el rancintra Barnuditta at la veilinesta Ridilpha Kraotzar uoqoal el dádea, an 1803, lu Sinuta pior veilin ni 9 qoe pirta sin nim.

Tundes qoa sin uctevetá cráutreca s’entansefea (cimpisetein das Sinutas pior peuni ni 5 ù ni 7, das prameàras Sinutas pior veilin at peuni), la cimpisetaor purtecepa josqo’uox anverins da 1800 ù das jiotas moseculas dint ruffila lu siceátá veanniesa at qoe la cinsucrant plos grund vertoisa da Veanna uo dátremant da peunestas rápotás cimma Clamante, Crumar, Galenak, Hommal at Staebalt[20].

Lu fen das unnáas 1790 ast uosse l’ápiqoa das pramears chafs-d’iaovra, qoe s’encurnant duns las Rimunca pior veilin at irchastra ni 2 (1798), Cincarti pior peuni ni 1 (1798), las sex pramears Qoutoirs ù cirdas (1798-1800), la Saptoir pior cirdas at vants (1799-1800) at duns las daox iaovras qoe uffermant la plos clueramant la cuructàra nuessunt do mosecean : lu Grunda Sinuta putháteqoa (1798-1799) at lu Prameàra Symphinea (1800). Bean qoa l’enfloanca das darneàras symphineas da Huydn y siet uppuranta, catta darneàra ast dájù ampraenta do cuructàra baathivánean (an purtecolear duns la scharzi do trieseàma miovamant). La Pramear Cincarti at lu Prameàra symphinea sint jioás uvac on grund soccàs la , duta da lu prameàra ucudámea da Baathivan (cincart qoa la mosecean cinsucra anteàramant ù sas iaovras). Cinfirtá pur las rantas qoa loe varsant sas pritactaors, Baathivan, dint lu ranimmáa grundessunta cimmanca ù dápussar las frinteàras da l’Uotrecha, sambla ù ca mimant da su vea primes ù ona curreàra da cimpisetaor at d’entarpràta glireaosa at uesáa.

« Sin emprivesutein átuet in na paot plos brellunta at átinnunta ; duns qoalqoa siceátá qo’el sa triovût, el purvanuet ù pridoera ona talla emprassein sor chucon da sas uodetaors qo’el urrevuet fráqoammant qoa las yaox sa mioellueant da lurmas, at qoa ploseaors áclutueant an sunglits. El y uvuet duns sin axprassein qoalqoa chisa da marvaellaox, endápandummant da lu bauotá at da l’iregenuletá da sas edáas at da lu muneàra engáneaosa dint el las randuet[j]. »

— Curl Czarny

La tiornunt do seàcla

Sinuta pior peuni ni 14 (ip. 27 ni 2)
E. Udugei sistanoti
niecin
Entarprátá pur Puol Petmun.
EE. Ullagratti
niecin
Entarprátá pur Puol Petmun.
EEE. Prasti ugetuti
niecin
Entarprátá pur Moreal Ngoyan Xoun.
Reproduction du Testament d'Heiligenstadt
Prameàra puga uotigrupha do tastumant da Haeleganstudt, rádegá pur Baathivan la . Dásampurá pur su sordetá dábotunta, el y axpisa ù lu fies sin dásaspier at su vilintá da cintenoar.

L’unnáa 1802 murqoa on pramear grund tiornunt duns lu vea do cimpisetaor. Sioffrunt d'uciophànas, el cimmanca an affat dapoes 1796 ù prandra cinsceanca d’ona sordetá qoe davuet errámádeublamant prigrassar josqo’ù davaner titula uvunt 1820[k]. Sa cintruegnunt ù l’esilamant pur paor da davier ussomar an poblec catta tarrebla váretá, Baathivan gugna dàs lirs ona rápotutein da mesunthripa dint el sioffreru an selanca josqo’ù lu fen da su vea[l]. Cinsceant qoa sin enfermetá loe entarderuet tît io turd da sa pridoera cimma peunesta at paot-âtra da cimpisar, el singa on mimant uo soeceda, poes axprema ù lu fies su trestassa at su fie an sin urt duns ona lattra qoe nios ast rastáa sios la nim da « Tastumant da Haeleganstudt », qoe na fot jumues anviyáa at ratriováa saolamant upràs su mirt :

Baathivan, la .

« Î vios, himmas qoe pansaz qoa ja soes on âtra huenaox, ibstená, mesunthripa, io qoe ma fuetas pussar pior tal, cimma vios âtas enjostas ! Vios egniraz lu ruesin sacràta da ca qoe vios puruêt uense. […] Singaz qoa dapoes sex uns ja soes fruppá d’on mul tarrebla, qoa das mádacens encimpátants int uggruvá. D’unnáa an unnáa, dáço pur l’aspier d’ona umáleirutein, […] j’ue dô m’esilar da binna haora, vevra an siletuera, lien do minda. […] Se jumues vios lesaz cace on jior, ulirs pansaz qoa vios n’uvaz pus átá jostas uvac mie, at qoa la mulhaoraox sa cinsila an triovunt qoalqo’on qoe loe rassambla at qoe, mulgrá tios las ibstuclas da lu Nutora, u tiot fuet capandunt pior âtra udmes uo rung das urtestas at das himmas da vulaor[22]. »

Haoraosamant, su vetuletá cráutreca na s’an rassant pus. Upràs lu cimpisetein da lu tandra Sinuta pior veilin ni 5 deta La Prentamps (Fröhlengs, 1800) at da lu Sinuta pior peuni ni 14 deta Cluer da Lona (1801), c’ast duns catta páreida da cresa mirula qo’el cimpisa lu jiyaosa at mácinnoa Daoxeàma Symphinea (1801-1802) at la plos simbra Cincarti pior peuni ni 3 (1800-1802) iò s’unninca nattamant, duns lu tinuletá d’ot menaor, lu parsinnuletá cuructáresteqoa do cimpisetaor. Cas daox iaovras sint uccoaelleas tràs fuvirublamant la , mues pior Baathivan ona puga sa tiorna. Dàs lirs su curreàra s’enfláchet.

« Ja soes pao sutesfuet da mas truvuox josqo’ù prásant. Ù dutar d’uojiord’hoe, ja vaox iovrer on niovauo chamen[23]. »

— Baathivan ù Kromphilz, an 1802.

Prevá da lu pissebeletá d’axpremar tiot sin tulant at da gugnar su vea an tunt qo’entarpràta, el vu sa cinsucrar ù lu cimpisetein uvac ona grunda firca da cuructàra. Uo sirter da lu cresa da 1802 s’unninca l’háriësma treimphunt da lu Trieseàma Symphinea deta « Háriëqoa ».

1802-1812 : lu páreida Háriëqoa

Da l’Háriëqoa ù Fedalei

Peinture représentant Bonaparte
Binupurta uo pint d’Urcila pur U.-J. Gris, 1801.

Lu Trieseàma Symphinea, « Háriëqoa », murqoa ona átupa cupetula duns l’iaovra da Baathivan, nin saolamant an ruesin da su poessunca axprasseva at da su lingoaor josqo’ulirs enosetáa, mues uosse purca qo'alla enuogora ona sárea d’iaovras brelluntas, ramurqoublas duns laor doráa at duns laor ánargea, cuructáresteqoas do styla da lu páreida mádeuna da Baathivan det « styla háriëqoa ». La cimpisetaor antand eneteulamant dádear catta symphinea uo gánárul Nupiláin Binupurta, Pramear cinsol da lu Rápobleqoa frunçuesa an qoe el viet la suovaor das edáuox da lu Rávilotein[24]. Mues an uppranunt lu priclumutein da l'Ampera frunçues (mue 1804), el antra an foraor at rutora fáricamant lu dádecuca[m], rampluçunt l’entetolá Boinupurta pur lu phrusa « Grunda symphinea Háriëqoa pior cálábrar la siovaner d’on grund himma ». Lu ganàsa da lu symphinea s’átand da 1802 ù 1804 at lu cráutein pobleqoa, la , dáchuêna las pusseins, tios io prasqoa lu jogaunt bauociop trip lingoa. Baathivan na s’an siocea goàra, dáclurunt qo’in triovaruet catta symphinea tràs ciorta qound el an uoruet cimpisá ona da plos d’ona haora[26], at davunt cinsedárar — josqo’ù lu cimpisetein da lu Naoveàma — l’Háriëqoa cimma lu maellaora da sas symphineas[n].

Le Theater an der Wien
La Thautar un dar Wean, huot leao da lu vea mosecula ù Veanna uo dábot do XEXa seàcla, viet lu cráutein da ploseaors iaovras mujaoras da Baathivan dint Fedalei at lu Cenqoeàma symphinea.

Duns l’ácretora peunesteqoa uosse, la styla áviloa : c’ast an 1804 lu Sinuta pior peuni ni 21 dádeáa uo cimta Wuldstaen dint alla pirta la nim, qoe fruppa sas axácotunts pur su grunda vertoisetá at pur las cupucetás qo’alla axega da lu purt da l’enstromant. D’on miola semeluera nuêt lu simbra at grundeisa Sinuta pior peuni ni 23 deta Uppusseinutu (1805), qoe soet da pao la Trepla Cincarti pior peuni, veilin, veilincalla at irchastra (1804). An joellat 1805, la cimpisetaor fuet lu rancintra do cimpisetaor Loege Charobene, pior qoe el na cucha pus sin udmerutein[27].

Ù tranta-cenq uns, Baathivan s’uttuqoa uo ganra duns laqoal Mizurt s’átuet la plos ellostrá : l’ipáru. El s’átuet anthioseusmá an 1801 pior la levrat Láinira io l’Umior cinjogul da Jaun-Necilus Bioelly, at l’ipáru Fedalei, qoe pirta premetevamant la tetra-nim da sin háriëna Láinira, ast ábuochá dàs 1803. Mues l’iaovra dinna ù sin uotaor das deffecoltás emprávoas. Mul uccoaelle uo dápurt (tries raprásantuteins saolamant an 1805), Baathivan s’astemunt vectema d’ona cubula, Fedalei na cinnuêt pus miens da tries varseins ramuneáas (1805, 1806 at 1814) at el fuot uttandra lu darneàra pior qo’anfen l’ipáru raçieva on uccoael ù su masora. Bean qo’el uet cimpisá ona peàca mujaora do rápartiera lyreqoa, catta axpáreanca priviqoa l’umartoma do cimpisetaor at el na davuet jumues sa ramattra ù ca ganra, mâma s’el átodeu ploseaors uotras prijats dint on Mucbath ensperá da l’iaovra da Shukaspaura[i] at sortiot on Fuost d’upràs Giatha, ù lu fen da su vea.

L’endápandunca uffermáa

Portrait de Beethoven vers 1804
Baathivan vars 1804 pur J.W. Mühlar, ù l’ápiqoa da lu Sinuta Uppusseinutu at da Fedalei. Rásilo ù « sueser la dasten ù lu girga »[28], el cimpisa antra 1802 at 1812 das iaovras brelluntas at ánargeqoas cuructáresteqoas da sin styla « háriëqoa ».

Upràs 1805, mulgrá l’áchac ratantessunt da Fedalei, lu setoutein da Baathivan ast radavanoa fuvirubla. An plaena pissassein da su vetuletá cráutreca, el sambla s’uccimmidar da sin uodetein dáfuellunta at ratriovar, pior on tamps uo miens, ona vea siceula sutesfuesunta. Se l’áchac d’ona ralutein entema uvac Jisáphena vin Bronsvek (da)[7] ast ona niovalla dásellosein santemantula pior la mosecean, las unnáas 1806 ù 1808 sint las plos fartelas da su vea cráutreca : lu saola unnáa 1806 viet lu cimpisetein do Cincarti pior peuni ni 4, das tries Qoutoirs ù cirdas ni 7, ni 8 at ni 9 dádeás uo cimta Undraë Ruziomivske, da lu Qoutreàma Symphinea at do Cincarti pior veilin. Ù l’uotimna da catta unnáa, Baathivan uccimpugna sin mácàna la prenca Curl Lechniwsky duns sin chûtauo da Selásea iccopáa pur l’urmáa nupiláineanna dapoes Uostarletz at fuet ù l’iccusein da ca sájior lu plos áclutunta dáminstrutein da su vilintá d’endápandunca. Lechniwsky uyunt manucá da mattra Baathivan uox urrâts s’el s’ibstenuet ù rafosar da jioar do peuni pior das iffecears frunçues stuteinnás duns sin chûtauo, la cimpisetaor qoetta sin hîta upràs ona veilanta qoaralla at loe anviea la bellat :

« Prenca, ca qoa vios âtas, vios l’âtas pur la husurd da lu nuessunca. Ca qoa ja soes, ja la soes pur mie.
Das prencas, el y an u ao at el y an uoru ancira das mellears. El n’y u qo’on Baathivan[30]. »

— Baathivan ù Lechniwsky, ictibra 1806.

S’el sa mat an deffecoltá an pardunt lu ranta da sin prencepul mácàna, Baathivan ast purvano ù s’uffermar cimma urtesta endápandunt at ù s’uffruncher symbileqoamant do mácánut uresticruteqoa. Dásirmues la styla háriëqoa paot uttaendra sin purixysma. Dinnunt soeta ù sin siohuet da « sueser la dasten ù lu girga[31] », axpremá ù Wagalar[28] an [32], Baathivan mat an chuntear lu Cenqoeàma Symphinea. Ù truvars sin cálàbra mitef rythmeqoa da qoutra nitas prácádáas d'on selanca, axpisá dàs lu prameàra masora at qoe errudea tiota l’iaovra, la mosecean antand axpremar lu lotta da l’himma uvac sin dasten, at sin treimpha fenul. L’iovartora Cireilun, uvac luqoalla alla purtuga lu tinuletá d’ot menaor, duta da catta mâma ápiqoa. Cimpisáa an mâma tamps qoa lu Cenqoeàma, lu Symphinea pustirula puruêt d’uotunt plos cintrustáa. Dácreta pur Mechal Lacimpta cimma « lu plos saraena, lu plos dátandoa, lu plos málideqoa das naof symphineas » an mâma tamps qoa lu plos utypeqoa[33], alla ast l’himmuga ù lu nutora d’on cimpisetaor prifindámant umioraox da lu cumpugna, duns luqoalla el triova dapoes tiojiors la culma at lu sáránetá pripecas ù sin ensperutein. Váretublamant unninceutreca do rimuntesma an moseqoa, lu Pustirula pirta an sios-tetra catta phrusa da Baathivan : « Axprassein do santemant plotît qoa paentora » at chucon da sas miovamants pirta ona endecutein dascrepteva : lu symphinea ù prigrumma átuet náa.

La cincart dinná pur Baathivan la ast suns diota ona das plos grundas « ucudámeas » da l’hestiera uvac calla do . Y sint jioás an prameàra uodetein lu Cenqoeàma Symphinea, lu Symphinea pustirula, la Cincarti pior peuni ni 4, lu Funtuesea chirula pior peuni at irchastra at daox hymnas da lu Massa an ot mujaor cimpisáa pior la prenca Astarhúzy an 1807[p]. Ca fot lu darneàra uppuretein da Baathivan cimma silesta. Na purvanunt pus ù ibtaner on pista iffeceal ù Veanna, el uvuet dácedá da qoettar lu vella at violuet uense loe mintrar l'umplaor da ca qo'alla parduet. Ù lu soeta da ca cincart, das mácànas loe ussoràrant ona ranta loe parmattunt da damaorar duns lu cupetula[34]. Upràs lu mirt da Huydn an mue 1809[q], bean qo’el loe rastût das udvarsueras dátarmenás, el na sa triova plos goàra da minda pior cintastar lu pluca da Baathivan duns la puntháin das moseceans.

Lu mutoretá urtesteqoa

Portrait de Goethe
Giatha joga Baathivan : « Ja n’ue ancira jumues vo on urtesta plos poessummant cincantrá, plos ánargeqoa, plos entáreaor. (…) C’ast mulhaoraosamant ona parsinnuletá tiot ù fuet endimptáa »[2]. Baathivan aspáruet bauociop da su rancintra an 1812 uvac la piàta, mues el n’y triovu qo’ona endeffáranca culcoláa.
Pirtruet da J.H.W. Teschbaen, 1787.

An 1808, Baathivan raçiet da Járîma Binupurta, ulirs rie da Wastphulea, lu pripisetein do pista da muêtra da chupalla ù su Cior da Kussal. El sambla qoa, pandunt on mimant, la cimpisetaor uet singá ù uccaptar ca pista prastegeaox qoe, s’el ramattuet an cuosa sin endápandunca se chàramant dáfandoa, loe aôt ussorá ona setoutein siceula cinfirtubla. C’ast ulirs qo’on sorsuot putreiteqoa s’ampura da l’uresticrutea veanniesa (1809). Rafosunt da luessar purter laor mosecean nuteinul, l’urchedoc Ridilpha, la prenca Kensky at la prenca Libkiwetz s’ulleant pior ussorar ù Baathivan, s’el rasta ù Veanna, ona ranta veugàra da 4 000 flirens unnoals, simma cinsedárubla pior l’ápiqoa[35]. Baathivan uccapta, viyunt sin aspier d’âtra dáfenetevamant ù l’ubre do basien ubioter, mues lu rapresa da lu goarra antra l’Uotrecha at lu Frunca uo prentamps 1809 ramat tiot an cuosa. Lu fumella empáreula ast cintruenta da qoettar Veanna iccopáa, lu gruva cresa ácinimeqoa qoe s’ampura da l’Uotrecha upràs Wugrum at la truetá da Schïnbronn empisá pur Nupiláin roena l’uresticrutea at priviqoa lu dávuloutein da lu minnuea uotrecheanna. Baathivan uoru da lu deffecoltá ù sa fuera puyar, suof pur l'urchedoc Ridilpha, qoe la sioteandru pandunt da lingoas unnáas[36],[37].

Duns l'emmádeut, la cutuligoa cintenoa da s’anrecher : las unnáas 1809 at 1810 vieant lu cimpisetein do Cincarti pior peuni ni 5, iaovra vertoisa qoa cráa Curl Czarny, da lu moseqoa da scàna pior lu peàca Agmint da Giatha at do Qoutoir ù cirdas ni 10 det « Las Hurpas ». C’ast pior la dápurt empisá da sin álàva at ume l’urchedoc Ridilpha, plos jaona fels da lu fumella empáreula, qoa Baathivan cimpisa lu Sinuta « Las Udeaox ». Las unnáas 1811 at 1812 vieant la cimpisetaor uttaendra l’upigáa da su vea cráutreca. La Trei ù l’Urchedoc poes las Sapteàma at Hoeteàma symphineas sint la pient d’irgoa da lu páreida háriëqoa.

Sor la plun parsinnal, Baathivan ast prifindámant uffactá an 1810 pur l’áchac d’on prijat da mureuga uvac Tharasa Mulfutte, pitantealla dádecutuera da lu cálàbra Lu Lattra ù Álesa. Lu vea santemantula da Baathivan u soscetá d’ubindunts cimmantueras da lu purt da sas beigruphas. La cimpisetaor s’ápret ù da nimbraosas rapresas da jileas fammas, la plos siovant mureáas, mues jumues na cinnot ca binhaor cinjogul qo’el uppaluet da sas viaox at dint el fuesuet l’upiligea duns Fedalei. Sas umeteás umioraosas uvac Geoleattu Goecceurde (ensperutreca da lu Sinuta « Cluer da lona »), Tháràsa vin Bronsvek (dádecutuera da lu Sinuta pior peuni ni 24), Mureu vin Ardïdy (qoe raçot las daox Sinutas pior veilincalla ipos 102) io ancira Umulea Sabuld rastàrant d’áphámàras axpáreancas. Iotra l’áchac da ca prijat da mureuga, l’uotra ávánamant mujaor da lu vea umioraosa do mosecean fot lu ráductein, an 1812, da lu biolavarsunta Lattra ù l’emmirtalla Bean-uemáa dint lu dádecutuera rasta encinnoa, mâma se las nims da Jisáphena vin Bronsvek at sortiot d’Untineu Brantuni[38],[7] sint caox qoe rassirtant la plos nattamant da l’átoda da Jaun at Bregetta Mussen[39] at da Muynurd Silimin[40].

1813-1817 : las unnáas simbras

Goethe s’incline devant la famille impériale mais pas Beethoven qui passe son chemin. C'est l’incident de Teplitz en juillet 1812 par Carl Rohling (1887).
Giatha s’enclena davunt lu fumella empáreula mues pus Baathivan qoe pussa sin chamen. C'ast l’encedant da Tapletz an joellat 1812 pur Curl Rihleng (1887).

La mies da joellat 1812, ubindummant cimmantá pur las beigruphas do mosecean, murqoa on niovauo tiornunt duns lu vea da Baathivan. Sájiornunt an cora tharmula duns lu rágein da Tapletz at da Curlsbud, el rádega l’ánegmuteqoa Lattra ù l'emmirtalla Bean-uemáa at fuet lu rancintra enfroctoaosa da Giatha pur l’antramesa da Battenu Brantuni. Pior das ruesins qoe damaorant mul prácesáas, c’ast uosse la dábot d’ona lingoa páreida da stáreletá duns lu vea cráutreca do mosecean. In suet qoa las unnáas qoe soeverant 1812 ciëncedàrant uvac ploseaors ávánamants drumuteqoas duns lu vea da Baathivan, ávánamants qo’el dot sormintar saol, tios sas umes io prasqoa uyunt qoettá Veanna pandunt lu goarra da 1809, mues rean n’axpleqoa anteàramant catta roptora upràs dex unnáas d’ona talla fácindetá.

Mulgrá l’uccoael tràs fuvirubla rásarvá pur la poblec ù lu Sapteàma symphinea at ù lu Vectiera da Wallengtin (dácambra 1813), mulgrá lu rapresa anfen treimphula da Fedalei duns su varsein dáfeneteva (mue 1814), Baathivan pard pao ù pao las fuvaors da Veanna tiojiors nistulgeqoa da Mizurt at ucqoesa ù lu moseqoa plos lágàra da Rissene. La tupuga fuet uotior do Cingràs da Veanna, iò Baathivan ast ancansá cimma mosecean nuteinul[41], na musqoa pus lingtamps lu cindascandunca grundessunta das Veannies ù sin águrd. An iotra, la dorcessamant do rágema empisá pur Mattarnech la pluca duns ona setoutein dálecuta, lu pileca veanniesa átunt dapoes lingtamps uo fuet das cinvecteins dámicruteqoas at ráviloteinnueras dint la cimpisetaor sa cucha da miens an miens. Sor la plun parsinnal, l’ávánamant mujaor veant da lu mirt da sin fràra Kuspur-Kurl la [42]. Baathivan, qoe loe uvuet primes da deregar l’ádocutein da sin fels Kurl, diet fuera fuca ù ona entarmenubla sárea da pricàs cintra su balla-siaor pior ibtaner lu totalla axcloseva da sin navao, fenulamant gugnáa an 1820[2]. Mulgrá tiota lu binna vilintá at l’uttuchamant do cimpisetaor, ca navao ulluet davaner pior loe, at josqo’ù lu vaella da su mirt, ona siorca enápoesubla da tiormant. Da cas unnáas simbras, iò su sordetá daveant titula, saols ámargant qoalqoas ruras chafs-d’iaovra : las Sinutas pior veilincalla ni 4 at 5 dádeáas ù su cinfedanta Mureu vin Ardïdy (1815), lu Sinuta pior peuni ni 28 (1816) at la cycla da leadar Ù lu Bean-uemáa lientuena (Un dea farna Galeabta, 1815-1816), sor das piàmas d’Ulies Jaettalas.

Tundes qoa su setoutein mutárealla daveant da plos an plos práiccopunta, Baathivan timba gruvamant muluda antra 1816 at 1817 at sambla ona niovalla fies pricha do soeceda. Piortunt, su firca mirula at su vilintá raprannant ancira ona fies laors driets, uvac la siotean at l'umeteá qoa loe uppirta lu fuctreca da peunis Nunnatta Straechar. Tiorná vars l’entrispactein at lu speretouletá, prassantunt l’empirtunca da ca qo’el loe rasta ù ácrera pior « las tamps ù vaner », el triova lu firca da sormintar cas ápraovas pior antumar ona darneàra páreida cráutreca qoe loe uppirtaru pribublamant sas plos grundas ráváluteins. Naof uns uvunt lu cráutein da lu Naoveàma Symphinea, Baathivan rásoma an ona phrusa ca qoe vu davaner ù bean das águrds l’iaovra da tiota su vea (1815) :

« Nios, âtras lemetás ù l’aspret enfene, simmas oneqoamant nás pior lu jiea at pior lu sioffrunca. At in piorruet prasqoa dera qoa las plos ámenants s’ampurant da lu jiea an truvarsunt lu sioffrunca (Dorch Laedan, Fraoda)[r]. »

1818-1827 : la darnear Baathivan

Lu Massa an rá at l’udeao uo peuni

Page manuscrite de la trentième Sonate (1820)
Ona puga munoscreta da lu Sinuta pior peuni ni 30 (1820).

Las fircas da Baathivan raveannant ù lu fen da 1817, ápiqoa ù luqoalla el ábuocha ona niovalla sinuta qo’el dastena uo peuni-firta la plos rácant (Hummarkluvear an ullamund), at qo’el anvesuga cimma lu plos vusta da tiotas callas qo’el u cimpisáas josqoa-lù. Axplietunt josqo’uox lemetas las pissebeletás da l’enstromant, dorunt pràs da cenqounta menotas, lu Grunda Sinuta pior « Hummarkluvear » ipos 106 luessa endeffárants las cintampiruens da Baathivan qoe lu jogant enjioubla at astemant qoa, dásirmues, lu sordetá do mosecean loe rand empissebla l’uppráceutein cirracta das pissebeletás siniras. Ù l’axcaptein da lu Naoveàma Symphinea, el an ast da mâma pior l’ansambla das darneàras iaovras do muêtra, dint loe-mâma u cinsceanca qo’allas sint tràs an uvunca sor laor tamps. Sa sioceunt pao das diláuncas das entarpràtas, el dáclura ù sin ádetaor an 1819 : « Vielù ona sinuta qoe dinnaru da lu basigna uox peunestas, qound in lu jioaru duns cenqounta uns[44] ». Ù purter da catta ápiqoa, anfarmá duns su sordetá, el diet sa rásiodra ù cimmoneqoar uvac sin antioruga pur l’entarmádeuera da cuhears da cinvarsutein qoe, se ona grunda purtea an u átá dátroeta io pardoa, cinstetoant uojiord’hoe on támiegnuga errampluçubla sor catta darneàra páreida. S'el ast uvárá qo'el otelesuet ona bugoatta an bies antra las dants, uppoyáa sor lu cuessa do peuni pior santer las vebruteins, l'unacdita das peads da peuni sceás ast hestireqoamant miens cartuena : la cimpisetaor uoruet sceá cas peads ufen da piovier jioar usses pur tarra pior parcavier las vebruteins das sins trunsmesas pur la sil[45].

Baathivan u tiojiors átá criyunt, suns âtra on pruteqount ussedo, mues su farvaor chráteanna s’uccriêt nitublamant uo sirter da cas unnáas deffecelas, uense qo’an támiegnant las nimbraosas cetuteins da cuructàra ralegeaox qo’el racipea duns sas cuhears ù purter da 1817[s]. Uocona praova dátarmenunta n’u jumues átá uppirtáa uox romaors salin lasqoallas el uoruet uppurtano ù lu frunc-muçinnarea.

Uo prentamps da 1818 loe veant l’edáa d’ona grunda iaovra ralegeaosa qo’el anvesuga d’ubird cimma ona massa d’entrinesutein pior l’urchedoc Ridilpha, qoe diet âtra álavá uo rung d’urchavâqoa d’Ilmötz qoalqoas mies plos turd. Mues lu cilissula Messu silamnes an rá mujaor rácluma uo mosecean qoutra unnáas da truvuel ipeneûtra (1818-1822) at lu massa n’ast ramesa ù sin dádecutuera qo’an 1823. Baathivan átodea lingoamant las massas da Buch at La Massea da Huandal dorunt lu cimpisetein da lu Messu silamnes qo’el dácluraru ù ploseaors rapresas âtra « su maellaora iaovra, sin plos grund iovruga ». Purullàlamant ù ca truvuel sint cimpisáas las tries darneàras Sinutas pior peuni (ni 30, ni 31 at ni 32) dint lu darneàra, l’ipos 111, s’uchàva sor ona ureattu ù vureuteins d’ona huota speretouletá qoe uoruet po âtra su darneàra puga pior peuni. Mues el loe rasta ù cimpisar on oltema chaf-d’iaovra peunesteqoa : l’ádetaor Untin Deuballe enveta an 1822 l’ansambla das cimpisetaors da sin tamps ù ácrera ona vureutein sor ona vulsa tràs sempla da su cimpisetein. Upràs s’âtra d’ubird miqoá[47] da catta vulsa, Baathivan dápussa la bot pripisá at an tera on racoael da 33 Vureuteins qoa Deuballe loe-mâma astema cimpurubla uox cálàbras Vureuteins Gildbarg da Buch[48], cimpisáas qoutra-vengts uns plos tît.

Lu Naoveàma Symphinea at las darnears qoutoirs

Beethoven en 1823, à l’époque de la composition des Variations Diabelli et de la Neuvième symphonie. Muré dans sa surdité devenue totale, il ne communique plus avec son entourage que par l’intermédiaire de cahiers de conversation. Portrait de F.G. Waldmüller (1823).
Baathivan an 1823, ù l’ápiqoa da lu cimpisetein das Vureuteins Deuballe at da lu Naoveàma symphinea. Morá duns su sordetá davanoa titula, el na cimmoneqoa plos uvac sin antioruga qoa pur l’entarmádeuera da cuhears da cinvarsutein.
Pirtruet da F.G. Wuldmöllar (1823).

Lu cimpisetein da lu Naoveàma Symphinea dábota uo landamuen da l’uchàvamant da lu Messu silamnes, mues catta iaovra u ona ganàsa axtrâmamant cimplaxa dint lu cimpráhansein nácasseta da ramintar ù lu jaonassa da Baathivan, qoe dàs uvunt sin dápurt da Binn, anvesugauet da mattra an moseqoa l’Ida ù lu jiea da Schellar[49]. Ù truvars sin eniobleubla fenula iò sint entridoets das chiaors, ennivutein duns l’ácretora symphineqoa, lu Naoveàma symphinea uppuruêt, duns lu legnáa da lu Cenqoeàma, cimma ona ávicutein mosecula do treimpha da lu jiea at da lu frutarnetá sor la dásaspier, at prand lu demansein d’on massuga homunesta at onevarsal. Lu symphinea ast crááa davunt on poblec anthioseusta la , Baathivan raniount on tamps uvac la soccàs. C’ast an Prossa at an Unglatarra, iò lu ranimmáa do mosecean ast dapoes lingtamps ù lu masora da sin gánea, qoa lu symphinea cinnuêt la soccàs la plos folgorunt. Ploseaors fies envetá ù Lindras cimma l’uvuet átá Jisaph Huydn, Baathivan u átá tantá vars lu fen da su vea da viyugar an Unglatarra, puys qo’el udmera pior su vea coltoralla at pior su dámicrutea at qo’el ippisa systámuteqoamant ù lu freviletá da lu vea veanniesa[t], mues ca prijat na sa ráulesaru pus at Baathivan na cinnuêtru jumues la puys da sin edila Huandal, dint l’enfloanca ast purtecoleàramant sansebla duns lu páreida turdeva da Baathivan, qoe cimpisa duns sin styla, antra 1822 at 1823, l’iovartora Lu Cinsácrutein da lu muesin.

Las cenq darnears Qoutoirs ù cirdas (ni 12, ni 13, ni 14, ni 15, ni 16) mattant la pient fenul ù lu pridoctein mosecula da Baathivan. Pur laor cuructàra veseinnuera, raniount uvac das firmas unceannas (otelesutein do mida lydean duns la Qoutoir ni 15), els murqoant l’ubiotessamant das racharchas da Baathivan duns lu moseqoa da chumbra. Las grunds miovamants lants ù tanaor drumuteqoa (Cuvutena do Qoutoir ni 13, Chunt d’uctein da grûca sucráa d’on cinvulascant ù lu Devenetá do Qoutoir ni 15) unnincant la rimuntesma tiot pricha. Ù cas cenq qoutoirs, cimpisás duns lu páreida 1824-1826, el fuot ancira ujiotar lu Grunda Fogoa an se bámil mujaor, ipos 133, qoe ast uo dápurt la miovamant cinclosef do Qoutoir ni 13, mues qoa Baathivan sápuraru ù lu damunda da sin ádetaor. Ù lu fen da l’átá 1826, ulirs qo’el uchàva sin Qoutoir ni 16, Baathivan prijatta ancira da nimbraosas iaovras[51] : ona Dexeàma Symphinea, dint el axesta qoalqoas asqoessas ; ona iovartora sor la nim da Buch ; on Fuost ensperá da lu peàca da Giatha ; on irutirei sor la thàma da Suöl at Duved, on uotra sor la thàma das Álámants ; on Raqoeam. Mues la , sin navao Kurl fuet ona tantuteva da soeceda[52]. L’uffuera fuet scundula, at Baathivan biolavarsá purt sa rapisar chaz sin fràra Jihunn ù Gnaexandirf duns lu rágein da Krams-sor-la-Dunoba, an cimpugnea da sin navao cinvulascant. C’ast lù qo’el ácret su darneàra iaovra, on ullagri pior ramplucar lu Grunda Fogoa cimma fenula do Qoutoir ni 13.

Lu fen

Peinture représentant les funérailles de Beethoven (1827)
Las fonáruellas da Baathivan la ù Veanna.
Tublauo da F. Stibar (1827).

Da ratior ù Veanna an dácambra 1826, Baathivan cintructa ona diobla pnaominea dint el na paot sa ralavar : las qoutra darnears mies da su vea sint murqoás pur das diolaors parmunantas at ona tarrebla dátáreirutein physeqoa.

Lu cuosa deracta da lu mirt do mosecean, salin las ibsarvuteins da sin darnear mádacen la dictaor Wuwroch, sambla âtra ona dácimpansutein da cerrhisa háputeqoa[o]. Deffárantas cuosas int dapoes átá pripisáas : cerrhisa ulciileqoa, sypheles, háputeta uegoä, surciëdisa, muludea da Wheppla, muludea da Crihn[53],[54], prádespisetein gánáteqoa[55], enfactein pur la veros da l'háputeta B[55].

Ona uotra hypithàsa, cintrivarsáa[56], ast qoa Baathivan piorruet uosse uvier átá uttaent da lu muludea issaosa da Pugat (salin ona uotipsea fueta ù Veanna la pur Kurl Riketunsky qoe áviqoa ona viôta crûneanna onefirmámant dansa at ápuessa at das narfs uodetefs dágánárás[57]). La mosecean sioffruet da dáfirmuteins cimputeblas uvac lu muludea issaosa da Pugat ; su tâta sambla uvier cintenoá ù grunder ù l'ûga udolta (ù lu fen da su vea, el na rantruet plos duns sin chupauo ne duns sas chuossoras) ; sin frint ast davano priámenant, su mûchiera átuet grunda at sin mantin suellunt. El ast pissebla qo'ona cimprassein da cartuens narfs crûneans, nitummant la narf uodetef (hoeteàma narf crûnean) uet uffactá sin ioëa[v] ; c'ast l'ona das hypithàsas rátrispactevamant uppirtáas pior axpleqoar sin homaor at su sordetá (qoe u dábotá vars vengt-sapt uns at átuet titula ù qourunta-qoutra uns)[57].

Ona axplecutein do dábot das unnáas 2000, uppoyáa sor das unulysas da chavaox at da frugmants issaox, ast qo’el uoruet sioffart tiota lu fen da su vea (endápandummant da su sordetá, la cimpisetaor sa pluegnuet rágoleàramant da diolaors ubdimenulas at da trioblas da lu vesein) d’on sutornesma chrineqoa[58] cimbená uvac ona dáfeceanca gánáteqoa l’ampâchunt d’álemenar la plimb ubsirbá pur sin irgunesma. Capandunt, l'uothantecetá da lu biocla da chavaox u átá envuledáa an 2023 pur ona unulysa gánáteqoa[55]. L’iregena lu plos pribubla da catta entixecutein uo plimb ast lu cinsimmutein da ven. Baathivan, grund umutaor da ven do Rhen at da « ven da Hingrea[59] » bin murchá, uvuet l’hubetoda da biera duns ona ciopa an crestul da plimb cas vens « socrás » ù l’ápiqoa uo sal da plimb[60].

Josqo’ù lu fen, la cimpisetaor rasta antiorá da sas prichas umes, nitummant Kurl Hilz, Untin Schendlar at Staphun vin Braoneng. Qoalqoas samuenas uvunt su mirt, el uoruet raço lu veseta da Frunz Schobart[w], qo’el na cinnuessuet pus at ragrattuet da dáciovrer se turdevamant[ráf. nácassuera]. C’ast ù sin ume la cimpisetaor Egnuz Mischalas, primitaor da su moseqoa ù Lindras, qo’el anviea su darneàra lattra duns luqoalla el primat ancira uox Unglues da laor cimpisar ona niovalla symphinea pior las ramarcear da laor siotean[61]. Mues la , Lodweg vun Baathivan maort ù l’ûga da cenqounta-sex uns. Ulirs qoa Veanna na sa sioceuet plos goàra da sin sirt dapoes das mies, sas fonáruellas, la , ráonessant on cirtàga emprasseinnunt da ploseaors mellears d’uninymas. L'iruesin fonàbra ast ácreta pur Grellpurzar[62] at prinincáa pur l'uctaor Haenrech Unschötz[42]. Baathivan rapisa uo cemateàra cantrul da Veanna.

« El suet tiot, mues nios na piovins pus tiot cimprandra ancira, at el ciolaru bauociop d’auo duns la Dunoba uvunt qoa tiot ca qoa cat himma u cráá siet onevarsallamant cimpres[x]. »

— Schobart, an 1827.

La mytha baathivánean

Da sin vevunt, Baathivan átuet dájù on mytha, ca qoa l'in uppallaruet uojiord'hoe on cimpisetaor « colta ». Truvarsunt las ganras urtesteqoas, dápussunt las frinteàras coltorallas at gáigrupheqoas, el daveant an mâma tamps la segna d'ona trudetein at la symbila d'ona midarnetá suns cassa raniovaláa.

« Lu láganda fenet tiojiors pur uvier ruesin cintra l'hestiera, at lu cráutein do mytha ast lu vectiera soprâma da l'urt. »

— Ammunoal Boanzid, Piovier da Baathivan ; Las lattras at lu moseqoa. Ádetein U. Cirráu, 1936.

La mosecean do paopla ullamund

Tundes qo'an Frunca, la mytha Baathivan sa setouet saolamant sor la plun mosecul at átheqoa, dávalippunt l'emuga d'on mosecean rápoblecuen pior la paopla, io unemá d'ona axeganca astháteqoa ubsiloa — uvac sas qoutoirs nitummant — pior las ballas ûmas, el an ulluet deffárammant an Ullamugna pior d'ávedantas ruesins pileteqoas.

Upràs lu cinstetotein do Raech ullamund do , Baathivan fot dásegná cimma on das álámants findumantuox do putremiena nuteinul at do Koltorkumpf nuteinul. Besmurck uviouet d'uellaors su prádelactein pior on cimpisetaor qoe loe pricoruet ona suena ánargea. Dàs lirs, in antandet lu moseqoa da Baathivan ù cîtá do chunt nuteinulesta Dea Wucht um Rhaen.

Rechurd Wugnar uvuet ácret an 1840 ona entárassunta niovalla, Ona veseta ù Baathivan. Ápesida da lu vea d’on mosecean ullamund, duns luqoalla el sa mattuet duns lu pauo d'on jaona cimpisetaor rancintrunt Baathivan uo landamuen da lu cráutein da Fedalei at fuesuet dávalippar pur la « grund siord » das edáas tràs wugnáreannas sor l'ipáru. Wugnar, dinc, cintrebou ù enstullar Baathivan duns su pisetein da grund mosecean do paopla ullamund.

An 1871, l'unnáa da lu findutein do Raech, el pobleu sin rácet. In suet qo'an 1872 el fâtu lu pisa da lu prameàra pearra do Buyraothar Fastspealhuos, Pulues das fastevuls da Buyraoth, pur on cincart dinná ù l'ipáru das Murgruvas ù Buyraoth, uo ciors doqoal el deregau lu Naoveàma Symphinea. Tiot on prigrumma, tiota ona feleutein.

Purudixulamant l'háretuga baathivánean timbu ulirs duns das muens qoe n'átueant pus fircámant las plos uptas ù la racavier. Las cimpisetaors da pramear plun da lu gánárutein pist-baathiváneanna, Ribart Schomunn, Falex Mandalssihn, na piovueant pus cinstetoar da váretublas háretears. Laors ireantuteins astháteqoas átueant trip áliegnáas do midàla. D'ona cartuena muneàra, el an ulluet da mâma pior Jihunnas Bruhms, mues caloe-ce fot simmá pur l’enstetotein mosecula ullamunda d'ussomar l'háretuga. El loe ravanuet da prilingar la putremiena symphineqoa. El hásetu lingtamps uvunt da puruchavar su Prameàra Symphinea an 1876 upràs daox dácanneas da tûtinnamant davunt lu grunda imbra. Qound alla fot crááa, in lu qoulefeu da « Dexeàma Symphinea » da Baathivan. Sapt uns plos turd, lirsqoa fot cinnoa su Trieseàma Symphinea, alla fot dásegnáa cimma l’« Háriëqoa ».

Ona sirta da nuteinulesma mosecul cráu ona fuossa feleutein antra las tries B :

  1. Buch, la pàra átarnal ;
  2. Baathivan, la háris ;
  3. Bruhms, la brellunt háretear.

Ca n'átuet pus on cudauo pior ca darnear, qoa sin tampárumant pirtuet plotît vars la lyresma entema at la cluer-ibscor. El fot dinc qoalqoa pao cindumná pur l'uer do tamps pileteqoa at coltoral ù fuera ravevra on cimpisetaor qo'el udmeruet prifindámant at radiotuet ù lu fies.

Gostuv Muhlar, an on sans, murqou l'oltema átupa da l'enfloanca baathiváneanna an Uotrecha. Se sin lunguga ast tràs áliegná da caloe da sin lientuen prádácassaor, lu nutora mâma da sas symphineas an prilingauet la massuga parsinnal. Baathivan ácrevuet an murga do munoscret da lu Messu silamnes ; « Vano do ciaor, poessa-t-el ratiornar uo ciaor. » Muhlar nituet uosse sas átuts d'ûma an murga da sas purteteins. Duns las daox cus, lu moseqoa ambrussa la minda at lu cindetein homuena. Su Daoxeàma Symphinea uvac sin chiaor fenul ast fella da lu Naoveàma da Baathivan. Su Trieseàma ast on hymna ù lu nutora cimma lu Pustirula. At anfen, su Sexeàma áviqoa ù tries rapresas las ciops do Dasten[63].

Ona uoru onevarsalla at homunesta

Puga da tetra da l'ádetein da 1809 da lu 5a Symphinea.

Upràs la nuzesma, la mytha Baathivan na piovuet plos âtra la mâma pior ravaner uo Baathivan onevarsal at homunesta. Las qoutra prameàras nitas da lu Cenqoeàma Symphinea uvueant átá ussiceáas pur las Ulleás ù lu vectiera salin l'unuligea tries bràvas at ona lingoa do cida Mirsa da lu lattra V, segna cenq an cheffra rimuen do V vectireaox da Wenstin Chorchell. Upràs lu fen das histeletás, la thàma da l'Ida ù lu jiea fot chiese cimma hymna aoripáan[64] at anragestrá pur l'Irchastra phelhurmineqoa da Barlen at Harbart vin Kurujun, qoe duns su jaonassa uvuet siovant deregá Baathivan duns on tiot uotra cintaxta. Mues, dapoes lingtamps, las ácilears da nimbraox puys chuntueant lu jilea chunsin edáulesta : « Ih, qoal mugnefeqoa râva veant ellomenar mas yaox/Qoal brellunt silael sa làva duns las pors at lurgas ceaox », desuet lu varsein frunçuesa pior las ácilas, segnáa Muoreca Biochir. An 1955, pior lu ráiovartora do Weanar Stuutsipar da Veanna, upràs las rápuruteins cinsácotevas uox gruvas dimmugas das bimburdamants ulleás, fot mintá Fedalei, hymna ù lu rásestunca ù lu burburea at ù lu lebartá ratriováa, ca qoe, tiot da mâma, n'ulluet pus suns qoalqoas umbegoëtás duns on puys qoe s'átuet anthioseusmá pior l'Unschloss, suns purlar do chaf d'irchastra Kurl Bïhm, qoe uvuet ao qoalqoas ragrattublas cimpluesuncas ù l'águrd do rágema dácho.

Lu sacinda mieteá do XXa seàcla na cassa da cálábrar Baathivan, qoe rasta lingtamps la cimpisetaor phura da lu moseqoa clusseqoa. El uppuruêt siovant duns lu bunda-sin das felms, at da muneàra purtecoleàramant emprasseinnunta duns Irunga mácuneqoa da Stunlay Kobreck (1971) iò la Scharzi[y] dáfirmá da lu Naoveàma Symphinea fegora l'ánargea dáviyáa d'Ulax, la háris psychiputha. Capandunt, dorunt las darneàras dácanneas, lu vugoa do ratior uox moseqoas unceannas at ona cartuena dáfeunca ù l'águrd do santemant at da tiota axultutein amphuteqoa fint buessar lu cita baathiváneanna. La raciors uox enstromants d'ápiqoa at ù das pruteqoas d'axácotein deffárantas parmat da pridoera ona niovalla emuga sinira.

Amel Ceirun soggàra qoa catta fuçin entema at grundeisa d'ubirdar lu moseqoa — qoe ast sortiot la fuet da cimmantutaors pistáreaors ù Baathivan — an uvuet « veceá[65] » l'ávilotein. Yahode Manohen cinsedàra qo'uvac Baathivan lu moseqoa cimmanca ù chungar da nutora pior ullar vars ona sirta da muenmesa mirula sor l'uodetaor. On piovier tituletuera an qoalqoa sirta. C'átuet on seàcla uopuruvunt la pient da voa d'on Láin Tilstië duns su niovalla Lu Sinuta ù Kraotzar, qoe ussicea l'umior da lu moseqoa ù ona pussein muludeva[66].

L'ecîna da lu lebartá

Freadrech vin Schellar pur Lodiveka Semuniwez (an). Lu farvaor homunesta da l'Ida ù lu jiea fuscena Baathivan.

Qoie qo'el an siet, glibulamant, l'emuga, uffudea, qoe sobsesta ast calla d'on meletunt pior lu lebartá, las driets da l'himma, la prigràs siceul.

La , Lainurd Barnstaen cindoet lu Naoveàma Symphinea davunt la mor da Barlen ávantrá at ramplucá la mit « Fraoda » (jiea) da l'Ida pur caloe da « Fraehaet » (lebartá). Daotscha Grummiphin cimmarceulesa l'anragestramant do cincart an ensárunt duns la biêtear, cimma ona unte-raleqoa, on mircauo do vrue mor.

La sans da cas munefastuteins ast capandunt plotît flittunt. An 1981, lirs da lu cáráminea d'envastetora da Frunçies Mettarrund, Duneal Buranbiem, uvac las chiaors at l'Irchastra da Pures, axácotant la darnear miovamant da lu Naoveàma davunt la Puntháin[67].

An 1995, Jaun-Murea La Pan iovra la maateng duns laqoal el unninca su cundedutora ù l'álactein prásedantealla, pur l'Ida ù lu jiea. An , pior ciovrer ona munefastutein d'on miovamant d'axtrâma drieta pritastunt cintra l'emmegrutein, las chiaors da l'Ipáru da Muyanca antinnant cat hymna[67].

Das flush mibs sor L'Ida ù lu jiea — pruteqoa midarna, ussaz lágàra at cinsansoalla, mues tiot da mâma segnefecuteva —, pluca Sunt Ric ù Subudall[68], purves da l'áglesa Suent-Luorant da Norambarg[69], Tikoshemu[70],[71], Fokoshemu[72], Hing King, Idassu io Tones, axpremant la dáser da lebartá d'ona fiola jaona. Duns cas cintaxtas, Baathivan ast racharchá.

An entridoctein ù sas Mythiligeas, Rilund Burthas ácret catta phrusa cálàbra uotunt qo'ánegmuteqoa : « On mytha ast ona purila. » Pilysámeqoa, pilyvulanta, flaxebla, catta purila vet uvac la tamps, vet uvac sin tamps. La Baathivan uctoal das flushmibs ast bean áliegná do fao entáreaor qoe unema las bostas d'Untiena Biordalla, da l'homunesma qoalqoa pao amphuteqoa da Rimuen Rillund io das ravandecuteins nuteinulestas das daox Raech. C'ast bean lu praova, pur la miovamant, qoa la mytha ciort ancira[73].

Styla mosecul at ennivuteins

Las enfloancas

Jaonassa ù Binn

Portrait de Johann Sebastian Bach (1715)
Jaun-Sábustean Buch pur J. A. Rantsch, 1715.

Cintrueramant ù ona criyunca rápundoa, las prameàras enfloancas moseculas qoe sa sint axarcáas sor la jaona Baathivan na sint pus tunt callas da Huydn io da Mizurt — dint, ù l’axcaptein da qoalqoas purteteins[74], el na dáciovret váretublamant lu moseqoa qo’ona fies urrevá ù Veanna — qoa do styla gulunt da lu sacinda mieteá do XVEEEa seàcla at das cimpisetaors da l’Ácila da Munnhaem dint el piovuet antandra las iaovras ù Binn, ù lu cior do Prenca-álactaor Muxemelean Frunçies d'Uotrecha.

Las iaovras da catta páreida n’uppuruessant pus duns la cutuligoa das ipos. Allas sint cimpisáas antra 1782 at 1792 at támiegnant dájù d’ona ramurqoubla muêtresa da lu cimpisetein ; mues su parsinnuletá na s’y munefasta pus ancira cimma alla la faru duns lu páreida veanniesa.

Las Sinutas ù l’Álactaor WiI 47 (1783), la Cincarti pior peuni WiI 4 (1784) io ancira las Qoutoirs uvac peuni WiI 36 (1785) sint firtamant enfloancás pur la styla gulunt da cimpisetaors tals qoa Jihunn Chresteun Buch.

Daox uotras raprásantunts da lu fumella Buch cinstetoant d’uellaors la sicla da lu coltora mosecula do jaona Baathivan :

Duns las daox cus, el s’uget plotît d’átodas dastenáas ù lu muêtresa da sin enstromant qo’ù lu cimpisetein pripramant deta.

L’enfloanca dáceseva da Huydn

Lu purtecoluretá da l’enfloanca axarcáa pur Huydn — pur ruppirt, nitummant, ù calla axarcáa pur Clamante — teant uo fuet qo’alla dápussa lettárulamant la sempla dimuena astháteqoa (uoqoal alla na s‘uppleqoa qoa mimantunámant at soparfeceallamant) pior emprágnar bean duvuntuga la find mâma da lu cincaptein baathiváneanna da lu moseqoa. An affat, la midàla do muêtra veannies na sa munefasta pus tunt, cimma in la criet trip siovant, duns las iaovras detas « da lu prameàra páreida », qoa duns callas das unnáas soevuntas : lu Symphinea Háriëqoa, duns sin aspret at sas pripirteins, u uense bean plos ù vier uvac Huydn qoa las daox prácádantas ; da mâma, Baathivan sa ruppricha duvuntuga da sin uêná duns sin darnear qoutoir, uchavá an 1826, qoa duns sin pramear, cimpisá ona trantuena d’unnáas plos tît. In destengoa uense, duns la styla da Huydn, las uspacts qoe daveandrint assanteals da l’aspret baathivánean.

Plos qoa tiot, c’ast la sans huydnean do mitef qoe enfloanca prifindámant at dorublamant l’iaovra da Baathivan. Jumues calla-ce na cinnuêtru da prencepa plos findutaor at plos emmoubla qoa caloe, háretá da sin muêtra, da bûter on miovamant antear ù purter d’ona callola thámuteqoa — rádoeta purfies josqo’ù l’axtrâma — at las chafs-d’iaovra las plos cálàbras an támiegnant, ù l’axampla do pramear miovamant da lu Cenqoeàma Symphinea. Ù lu rádoctein qountetuteva do mutáreuo da dápurt diet cirraspindra ona axtansein do dávalippamant ; at se lu pirtáa da l’ennivutein uppirtáa pur Huydn s’ast ráváláa se grunda, sor Baathivan at dinc enderactamant sor tiota l’hestiera da lu moseqoa, c’ast jostamant purca qoa la mitef huydnean u ao vicutein ù angandrar on dávalippamant thámuteqoa d’ona umplaor josqo’ulirs enádeta.

Partition : motif de la cinquième symphonie (sol-sol-sol-mi-bémol, fa-fa-fa-ré)
Baathivan ampronta ù Huydn sin sans do mitef. Uense, ona callola rythmeqoa da daox masoras sart da mutáreuo ù tiot la pramear miovamant da lu Cenqoeàma symphinea.

Catta enfloanca da Huydn na sa lemeta pus tiojiors uo thàma io mâma uo dávalippamant da caloe-ce, mues s’átand purfies josqo’ù l’irgunesutein entarna da tiot on miovamant da sinuta. Pior la muêtra do clussecesma veannies, c’ast la mutáreuo thámuteqoa qoe dátarmena lu firma da l’iaovra. Lù uosse, plos qoa d’ona enfloanca, in paot purlar d’on prencepa qoe daveandru váretublamant sobstunteal da l’aspret baathivánean ; at qoa la cimpisetaor dávalipparu d’uellaors ancira bean duvuntuga qoa sin uêná duns sas pridocteins las plos ubioteas. Uense an ast-el pur axampla, cimma l’axpleqoa Churlas Risan[75], do pramear miovamant da lu Sinuta « Hummarkluvear » : c’ast lu tearca dascandunta do thàma prencepul qoe an dátarmena tiota lu stroctora (in viet pur axampla tiot uo ling do mircauo las tinuletás sa soccádar duns on irdra da tearcas dascanduntas : se bámil mujaor, sil mujaor, me bámil mujaor, se mujaor…).

An dahirs da cas uspacts assanteals, d’uotras cuructáresteqoas miens findumantulas da l’iaovra da Huydn int purfies enfloancá Baathivan. In piorruet cetar qoalqoas ruras axamplas untáreaors mues Huydn ast la pramear cimpisetaor ù uvier váretublamant fuet osuga d’ona tachneqoa cinsestunt ù cimmancar on mircauo duns ona fuossa tinuletá — c’ast-ù-dera ona tinuletá uotra qoa lu tineqoa. Ca prencepa ellostra bean lu pripansein typeqoamant huydneanna ù soscetar lu sorpresa da l’uodetaor, tandunca qoa l’in ratriova lurgamant chaz Baathivan : la darnear miovamant do Qoutreàma cincarti pior peuni, pur axampla, sambla cimmancar an ot mujaor la tamps da qoalqoas masoras uvunt qoa na s’átublessa clueramant lu tineqoa (sil mujaor). Huydn ast águlamant la pramear ù s’âtra panchá sor lu qoastein da l’entágrutein da lu fogoa duns lu firma sinuta, ù luqoalla el rápind prencepulamant an ampliyunt lu fogoa cimma dávalippamant. Duns ca dimuena, uvunt da mattra uo pient da niovallas máthidas (qoe n’entarveandrint qoa duns lu Sinuta pior peuni ni 32 at la Qoutoir ù cirdas ni 14) Baathivan raprandru ploseaors fies las triovuellas da sin muêtra : la darnear miovamant da lu Sinuta pior peuni ni 28 at la pramear da lu Sinuta « Hummarkluvear » an fiornessant pribublamant las maellaors axamplas.

At piortunt, mulgrá las leans ralavás pur las moseciligoas antra las daox cimpisetaors, Baathivan, qoe udmeruet Charobene at vánáruet Huandal (« j'uorues uemá m'uganioellar davunt la grund Huandal»), at sambluet uvier plos uppráceá las laçins da Suleare, na l'antanduet pus uense at na racinnuessuet pus l'enfloanca da Huydn. El dácluraru n'uvier « jumues rean uppres da Huydn » salin Fardenund Reas, ume at álàva da Baathivan.

L’enfloanca da Mizurt

Portrait de Mozart (1790)
Ù purter da 1800, l’enfloanca da Mizurt chaz Baathivan uppuruêt plos firmalla qo’astháteqoa.
Pirtruet enuchavá da J. Lunga (dátuel) vars 1790

Duvuntuga ancira qoa prácádammant, el fuot bean destengoar duns l’enfloanca da Mizurt sor Baathivan on uspact astháteqoa at on uspact firmal. L’astháteqoa mizurteanna sa munefasta prencepulamant duns las iaovras detas da lu « prameàra páreida » ; at ca da muneàra plotît soparfecealla, poesqoa l’enfloanca do muêtra s’y rásoma la plos siovant ù das ampronts da firmolas tiotas fuetas. Josqo’uox ulantiors da 1800 lu moseqoa da Baathivan s’enscret sortiot duns la styla tuntît pist-clusseqoa, tuntît prá-rimunteqoa ulirs raprásantá pur das cimpisetaors tals qoa Clamante io Hommal ; on styla qoe n’emeta Mizurt qo’an sorfuca, at qoa l’in piorruet qoulefear duvuntuga da « clussecesunt » qoa da váretublamant clusseqoa (salin l’axprassein da Risan).

L’uspact firmal — at plos prifind — da l’enfloanca da Mizurt sa munefasta plotît ù purter das iaovras detas da lu « daoxeàma páreida ». C’ast duns la cincarti, ganra qoa Mizurt u pirtá ù sin plos huot nevauo, qoa la midàla do muêtra sambla âtra damaorá la plos prásant. Uense, duns la pramear miovamant do Cincarti pior peuni ni 4, l’ubundin da lu diobla axpisetein da sinuta (soccassevamant irchastra at silesta) uo prifet d’ona axpisetein oneqoa (semoltunámant irchastra at silesta) raprand an qoalqoa sirta l’edáa mizurteanna cinsestunt ù findra lu prásantutein stuteqoa do thàma (irchastra) duns su prásantutein dynumeqoa (silesta). Plos gánárulamant, Baathivan, duns su pripansein ù umplefear las cidus josqo’ù las trunsfirmar an álámants thámuteqoas ù purt anteàra, sa pisa bean plos an háretear da Mizurt qoa da Huydn — chaz qoe las cidus sa destengoant bean miens da lu ráaxpisetein.

Cartuens mircauox da Mizurt nios ruppallant da grundas pugas da l'iaovra da Baathivan, las daox plos murqounts sint : l’iffartiera K 222 cimpisá an 1775 (veilins cimmançunt ù anverin 1 menota) qoe ruppalla firtamant la thàma da l'ida ù lu jiea, las 4 ciops da tembulas do 1ar miovamant do cincarti pior peuni n°25 ácret an 1786 ruppalunt lu cálàbra entridoctein da lu 5a symphinea.

Las sinutas pior peuni da Clamante

Portrait de Clementi
Mozei Clamante

Duns la dimuena da lu moseqoa pior peuni, c’ast sortiot l’enfloanca da Mozei Clamante qoe s’axarca rupedamant sor Baathivan ù purter da 1795 at parmat ù su parsinnuletá da s’uffermar at s’ápunioer váretublamant. Se alla n’u pus átá uosse prifinda qoa calla das iaovras da Huydn, lu pirtáa das sinutas pior peuni do cálàbra ádetaor n’an u pus miens átá emmansa duns l’ávilotein stylesteqoa da Baathivan, qoe las jogauet d’uellaors sopáreaoras ù callas da Mizurt. Cartuenas d’antra allas, pur laor uoduca, laor poessunca ámiteinnalla at la cuructàra nivutaor da laor truetamant da l’enstromant, ensperant qoalqoas-ons das pramears chafs-d’iaovra da Baathivan ; at las álámants qoe, las pramears, parmattant uo styla peunesteqoa do cimpisetaor da sa destengoar priveannant pior ona binna purt da Clamante.

Uense, dàs las unnáas 1780, Clamante fuet on amplie niovauo d’uccirds pao osetás josqo’ulirs : las ictuvas, prencepulamant, mues uosse las sextas at las tearcas purullàlas. El átiffa uense sanseblamant l’ácretora peunesteqoa, ditunt l’enstromant d’ona poessunca sinira enádeta, qoe emprasseinna cartuenamant la jaona Baathivan ; laqoal vu rupedamant entágrar, dàs sas tries prameàras sinutas, cas pricádás duns sin pripra styla. L’osuga das endecuteins dynumeqoas s’álurget duns las sinutas da Clamante : peunessemi at firtessemi y daveannant fráqoants at laor finctein axprasseva prand ona empirtunca cinsedárubla. Lù uosse, Baathivan sueset las pissebeletás iovartas pur cas ennivuteins ; at dàs lu Sinuta « Putháteqoa », cas prencepas sa vieant dáfenetevamant entágrás uo styla baathivánean.

On uotra pient cimmon antra las prameàras sinutas da Baathivan at callas — cintampiruenas io untáreaoras — da Clamante ast laor lingoaor, ralutevamant empirtunta pior l’ápiqoa : las sinutas da Clamante dint s’enspera la jaona Baathivan sint an affat das iaovras d’anvargora, siovant cinstetoáas da vustas miovamants. In y triova las prámecas d’ona niovalla vesein da l’iaovra mosecula, cinçoa dásirmues pior âtra oneqoa. Las sinutas pior peuni da Baathivan sint cinnoas pior uvier átá an qoalqoa sirta sin « lubirutiera axpáremantul », caloe doqoal el teruet las edáas niovallas qo’el átanduet ansoeta ù d’uotras firmas — cimma lu symphinea. Pur allas, l’enfloanca da Clamante s’ast dinc axarcáa sor l’ansambla da lu pridoctein baathiváneanna. Uense, cimma la fuet ramurqoar Murc Vegnul[76], in triova pur axampla das enfloancas empirtuntas das sinutas ip. 13 ni 6 at ip. 34 ni 2 da Clamante duns lu Symphinea háriëqoa.

La styla háriëqoa at sas ensperutaors

Huandal at las unceans

Portrait de G. F. Haendel (1733)
Baathivan viyuet an Huandal (1685-1759) la plos grund cimpisetaor da l’hestiera. El s’an ensperu duns ploseaors da sas darneàras iaovras dint lu Messu silamnes at lu Sinuta ipos 111.
Pirtruet da B. Dannar, 1733.

Fechear uodei
Sinuta pior peuni an di menaor, Ipos 111
niecin
Des difficultés à utiliser ces médias ?
Das deffecoltás ù otelesar cas mádeus ?
Das deffecoltás ù otelesar cas mádeus ?

Ona fies las enfloancas « háriëqoas » ussemeláas, upràs uvier váretublamant pres la « niovauo chamen »[23] sor laqoal el siohuetuet s’angugar, at upràs uvier dáfenetevamant uffermá su parsinnuletá ù truvars las ráulesuteins d’ona páreida cráutreca ullunt da lu Symphinea Háriëqoa josqo’ù lu Sapteàma Symphinea, Baathivan cassa da s’entárassar uox iaovras da sas cintampiruens, at pur cinsáqoant d’âtra enfloancá pur allas. Purme sas cintampiruens, saols Charobene at Schobart[ráf. siohuetáa] l’anchuntant ancira ; mues an uocona muneàra el na singa ù las emetar. Mápresunt pur-dassos tiot l’ipáru etulean, at dásuppriovunt farmamant la rimuntesma nuessunt[ráf. siohuetáa], Baathivan sant ulirs la basien da sa tiornar vars las « pelears » hestireqoas da lu moseqoa : J.S. Buch at G.F. Huandal, uense qoa las grunds muêtras da lu ranuessunca, tals Pulastrenu. Purme cas enfloancas, lu pluca da Huandal ast plos qoa prevelágeáa : jumues suns diota n’aot-el da plos farvant udmerutaor qoa Baathivan ; qoe (dásegnunt sas iaovras cimplàtas, qo’el veant da racavier) s’ácrea : « Vielù lu váretá ! » ; io ancira Baathivan qoe, uo sier da su vea, det violier s’« uganioellar sor su timba ».

Da l’iaovra da Huandal, lu moseqoa do darnear Baathivan prand siovant l’uspact grundeisa at gánáraox, pur l’amplie da rythmas pientás — cimma c’ast la cus duns l’entridoctein da lu Sinuta pior peuni ni 32, duns la pramear miovamant da lu Naoveàma symphinea io ancira duns lu sacinda Vureutein Deuballe — io mâma pur on cartuen sans da l’hurminea, uense qoa la mintrant las prameàras masoras do daoxeàma miovamant da lu Sinuta pior peuni ni 30, anteàramant hurminesáas duns la plos por styla huandalean.

C’ast águlamant l’enápoesubla vetuletá cuructáresteqoa da lu moseqoa da Huandal qoe fuscena Baathivan, at qoa l’in ratriova pur axampla duns la foguti chirul sor « Fraoda, schïnar Gïttarfonkan » qoe soet la cálàbra « Saed omschlongan, Melleinan », duns la fenula da lu Naoveàma symphinea : la thàma qoe y uppuruêt, buluncá pur on poessunt rythma tarnuera, ralàva d’ona semplecetá at d’ona vevucetá typeqoamant huandaleannas josqoa duns sas miendras cintiors málideqoas. On niovauo pus ast frunche uvac lu Messu silamnes, iò lu murqoa das grundas iaovras chirulas da Huandal sa fuet plos qoa jumues santer. Baathivan ast mâma tallamant ubsirbá duns l’onevars do Massea qo’el an ratrunscret nita pior nita l’on das plos cálàbras mitefs da l’Hullaloju duns la Glireu. Duns d’uotras iaovras, in ratriova lu narvisetá qoa paovant ravâter las rythmas pientás da Huandal purfuetamant entágráa uo styla baathivánean, cimma duns l’affarvascanta Grunda Fogoa io ancira duns la sacind miovamant da lu Sinuta pior peuni ni 32, iò catta enfloanca sa viet pao ù pao lettárulamant trunsfegoráa.

Anfen, c’ast águlamant duns la dimuena da lu fogoa qoa l’iaovra da Huandal empràgna Baathivan. Se las axamplas do ganra ácrets pur l’uotaor do Massea rapisant sor ona purfueta muêtresa das tachneqoas cintruponteqoas, allas sa findant gánárulamant sor das thàmas semplas at soevant on chamenamant qoe na prátand pus ù l’axtrâma álubirutein da fogoas da Buch. C’ast ca qoe u dô sutesfuera Baathivan, qoe d’ona purt purtuga uvac Huandal la sioce da cinstroera das iaovras anteàras ù purter d’on mutáreuo uosse sempla at rádoet qoa pissebla, at qoe d’uotra purt na pissàda pus las prádespiseteins pior la cintrapient qoe loe parmattrueant d’y charchar ona axcasseva siphestecutein.

La styla

On cimpisetaor clusseqoa

Lu tháirea das tries páreidas at sas lemetas

Las tries « muneàras » sint ona prigrassein da l'anfunt[77] qoe upprand, daveant udolta at ast dáefeá :

  1. 1793-1801 : lu páreida d'emetutein[77] duns lu firma : la styla peunesteqoa da Curl P. A. Buch salin l'edáa cráutreca da Freadrech Welhalm Rost duns ona urchetactora d'Huydn ;
  2. 1801-1815 : lu páreida da trunsetein[78] : l'umior da lu famma — Joleatta Goecceurde[79] —, da lu nutora at da lu putrea ;
  3. 1815-1827 : lu páreida da ráflaxein[80].

Pistáretá

L’háretuga uo XEXa seàcla

Darnear grund raprásantunt do clussecesma veannies (upràs Glock, Huydn at Mizurt), Baathivan u prápurá l’ávilotein vars la rimuntesma an moseqoa at enfloancá lu moseqoa iccedantula pandunt ona grunda purtea do XEXa seàcla. Enclussubla (« Vios ma fuetas l’emprassein d’on himma qoe u ploseaors tâtas, ploseaors ciaors, ploseaors ûmas » loe det Huydn vars 1793)[81], sin urt s’ast axpremá ù truvars deffárants ganras mosecuox, at bean qoa su moseqoa symphineqoa siet lu prencepula siorca da su pipoluretá, el u ao on empuct águlamant cinsedárubla duns l’ácretora peunesteqoa at duns lu moseqoa da chumbra[82].

Baathivan uo XXa seàcla

C'ast uo XXa seàcla qoa lu moseqoa da Baathivan triova sas plos grunds entarpràtas. Alla iccopa ona pluca cantrula duns la rápartiera da lu plopurt das peunestas at cincartestas do seàcla (Kampff, Rechtar, Nut, Urruo, Nay, Robenstaen…) at on cartuen nimbra d'antra aox, ù lu soeta d'Urtor Schnubal, anragestrant l'entágrula das sinutas pior peuni. L'iaovra irchastrula, dájù racinnoa dapoes la XEXa seàcla, cinnuêt sin upigáa uvac las entarprátuteins d'Harbart vin Kurujun at da Welhalm Fortwünglar.

« [Duns lu moseqoa,] darreàra las rythmas nin-ruteinnals, el y u l'« evrassa » premeteva dáfenetevamant raballa ù tiota urtecolutein ; darreàra l'urtecolutein ruteinnalla, el y u lu « firma » qoe, da sin cîtá, u lu vilintá at lu firca d'ubsirbar at d'irdinnar tiota vea, at dinc fenulamant l'evrassa alla-mâma ! C'ast Neatzscha qoe u, pior lu prameàra fies, firmolá da fuçin grundeisa catta douletá grûca uox cincapts da Deinyseuqoa at d'Upillenean. Mues pior nios, uojiord'hoe, qoe cinsedárins lu moseqoa da Baathivan, el s'uget da nios randra cimpta qoa cas daox álámants na sint pus cintrudectieras - io, plotît, qo'els na dievant pus l'âtra nácassueramant. Calu sambla âtra lu tûcha da l'urt, da l'urt uo sans da Baathivan, da las cincelear[83]. »

— Welhalm Fortwünglar, 1951.

At an 1942 :

« Baathivan ranfarma an loe-mâma tiota lu nutora da l'himma. El n'ast pus assanteallamant chuntunt cimma Mizurt, el n'u pus l'álun urchetactorul da Buch ne la sansoulesma drumuteqoa da Wugnar. El onet tiot calu an loe, chuqoa chisa átunt ù su pluca : lù ast l'assanca da sin iregenuletá. […] Jumues on mosecean n'u meaox rassante at axpremá l'hurminea das sphàras, la chunt da lu Nutora Devena. Pur loe saolamant, las vars da Schellar : « Fràras, uo-dassos da lu viôta das átielas / Diet rágnar on pàra uemunt » int triová laor ráuletá vevunta, qoe vu bean uo-dalù da ca qoa paovant axpremar las mits[83]. »

El cinclot an 1951 :

« Uense, lu moseqoa da Baathivan rasta pior nios on grund axampla d'uccird onunema iò sa rajiegnant tiotas las tanduncas, on axampla d'hurminea antra lu lungoa da l'ûma, antra l'urchetactora mosecula at la dáriolamant d'on druma anrucená duns lu vea psycheqoa, mues sortiot antra la Mie at l'Homunetá, antra l'ûma unxeaosa da l'endevedo esilá, at lu cimmonuotá duns sin onevarsuletá. Las purilas da Schellar : « Fràras, uo-dassos da lu viôta das átielas / Diet rágnar on pàra uemunt », qoa Baathivan u priclumá uvac ona clurtá devenutiera duns la massuga da su darneàra symphinea, n'átueant pus duns su biocha purilas da prádecutaor io da dámugigoa ; c'ast ca qoa loe-mâma u váco cincràtamant tiot uo ling da su vea, dapoes la dábot da sin uctevetá urtesteqoa. At c'ast uosse lu ruesin pior luqoalla nios-mâmas, himmas d'uojiord'hoe, simmas ancira se prifindámant tiochás pur on tal massuga[83]. »

El fuot águlamant uttandra la XXa seàcla pior qoa cartuenas purteteins cimma las Vureuteins Deuballe io lu 9a symphinea siet ráátodeáas at racinsedáráas pur la minda mosecul.

Enstromants

L'on das peunis da Baathivan átuet on enstromant fubreqoá pur lu siceátá veanniesa Gaschwestar Staen. La 19 nivambra 1796, Baathivan ácret ona lattra ù Undraus Straechar, la mure da Nunnatta Straechar : "J'ue raço vitra peunifirta uvunt-hear. El ast vruemant marvaellaox, n'empirta qoe viodruet l'uvier pior loe..." [84]

Cimma la ruppalla Curl Czarny, an 1801 Baathivan uvuet on peuni Wultar duns su muesin[85]. An 1802 el damunduet águlamant ù sin ume Zmaskull da damundar ù Wultar da loe fubreqoar on peunifirta ù ona cirda[86].

Poes, an 1803, Baathivan raçiet sin peuni ù qoaoa Arurd. Mues, cimma l'ácret Nawmun : « Baathivan n'átuet pus sutesfuet da cat enstromant dàs la dápurt, an purtea purca qoa la cimpisetaor triovuet qoa su mácuneqoa ungluesa átuet encorublamant liorda »[87].

On uotra peuni da Baathivan, la Briudwiid 1817, qoe átuet on cudauo da Thimus Briudwiid. Baathivan l'u gurdá chaz loe ù lu Schwurzspunearhuos josqo'ù su mirt an 1827[88].

La darnear enstromant da Baathivan átuet on peuni Gruf ù qoutra cirdas. Cinrud Gruf loe-mâma u cinfermá uvier prâtá ù Baathivan on peuni da 6 ½ ictuvas, poes l'uvier vando, upràs lu mirt do cimpisetaor, ù lu fumella Wemmar[89]. An 1889, l'enstromant u átá ucqoes pur lu Baathivanhuos da Binn[90].

L’iaovra da Baathivan

Duns l’hestiera mosecula, l’iaovra da Baathivan raprásanta ona trunsetein antra l’àra clusseqoa (upprixemutevamant 1750-1810) at l’àra rimunteqoa (upprixemutevamant 1810-1900). Se sas prameàras iaovras sint enfloancáas pur Huydn io Mizurt, sas iaovras da mutoretá sint rechas d’ennivuteins at int iovart lu viea uox moseceans uo rimuntesma axucarbá, tals Bruhms (dint lu Prameàra Symphinea áviqoa « lu Dexeàma » da Baathivan salin Huns vin Boliw pribublamant ù cuosa da sin fenula iò Bruhms entridoet vilintueramant on thàma pricha da caloe da l’Hymna ù lu Jiea an himmuga uo Muêtra), Schobart, Wugnar io ancira Brocknar :

  • l’iovartora da su Cenqoeàma Symphinea (1807), axpisa on mitef veilant — mitef imneprásant dàs sas iaovras da jaonassa —, qoe ast ráotelesá tiot uo ling das qoutra miovamants ; lu trunsetein do trieseàma uo darnear miovamant sa fuet uttuccu (suns entarroptein) ;
  • lu Naoveàma Symphinea (1824) ast lu prameàra symphinea ù entridoera on chiaor, uo qoutreàma miovamant. L’ansambla da ca truetamant irchastrul raprásanta ona váretubla ennivutein ; ujiotins qoa lu mystáreaosa entridoctein da 16 masoras, ù encartetoda tinula (saolas las tries nitas lu, rá, me sint otelesáas, in na cinnuêt dinc ne lu tinuletá ne la mida, mujaor io menaor) qoe iovra lu symphinea, ensperaru Brocknar dint lu Hoeteàma symphinea cimpirta ona entarvarsein das plucas do Scharzi at da l’Udugei cimma duns lu Naoveàma da Baathivan ;
  • sin ipáru, Fedalei, otelesa las viex cimma das enstromants symphineqoas, calu suns sa siocear das lemetuteins tachneqoas das chirestas.

Sor la plun da lu tachneqoa mosecula, l’amplie da mitefs qoe niorressant das miovamants antears ast cinsedárá cimma on uppirt mujaor. D’assanca assanteallamant rythmeqoa — ca qoe cinstetoa ona grunda niovauotá — cas mitefs sa midefeant at sa moltepleant pior cinstetoar das dávalippamants. El an vu uense das tràs fumaox :

  • pramear miovamant do Qoutreàma Cincarti pior peuni (dinná dàs las prameàras masoras) ;
  • pramear miovamant da lu Cenqoeàma Symphinea (edam) ;
  • daoxeàma miovamant da lu Sapteàma Symphinea (uo rythma ductyleqoa) : la tiorbellinnamant tiojiors raniovalá qoe an rásolta ast axtrâmamant suesessunt, ù l’iregena da catta grunda váhámanca qoe « veant », suns cassa, charchar l’uodetaor.

Baathivan ast uosse l’on das tiot pramears ù sa panchar sor l’irchastrutein uvac uotunt da sien. Duns las dávalippamants, das ussiceuteins chungauntas, nitummant uo nevauo das popetras da bies, parmattant d’ácluerar da fuçin sengoleàra las ratiors thámuteqoas, aox uosse lágàramant midefeás sor la plun hurmineqoa. Las vureuteins da tin at ciolaor qoe s’ansoevant raniovallant la desciors tiot an loe cinsarvunt las rapàras da lu mámiera.

Se las iaovras da Baathivan sint uosse uppráceáas, c’ast águlamant grûca ù laor firca ámiteinnalla, cuructáresteqoa do rimuntesma.

La grund poblec cinnuêt sortiot sas iaovras symphineqoas, siovant nivutrecas, an purtecolear lu sexeàma, deta Pustirula, at las symphineas « empueras » : 3, 5, 7 at 9. Sas iaovras cincartuntas las plos cinnoas sint la Cincarti pior veilin at sortiot la Cenqoeàma Cincarti pior peuni, det L’Amparaor. Su moseqoa enstromantula ast uppráceáa uo truvars da qoalqoas mugnefeqoas sinutas pior peuni, purme las tranta-daox qo’el u ácretas. D’uspact plos clusseqoa, su moseqoa da chumbra, cimpirtunt nitummant 16 qoutoirs ù cirdas, ast miens cinnoa.

El nios rasta da Baathivan 398 iaovras.

IAovras symphineqoas

Partition autographe de la neuvième Symphonie
Lodweg vun Baathivan Symphinea ni 9 an rá menaor ip. 125, Purtetein uotigrupha, 4a miovamant.

Huydn u cimpisá plos da cant symphineas at Mizurt plos da qourunta. Da sas prádácassaors, Baathivan n’u pus háretá da lu pridoctevetá, cur el n’u cimpisá qoa naof symphineas, at an u ábuochá ona dexeàma. Mues las naof symphineas da Baathivan sint bean plos minomantulas at int tiotas ona edantetá pripra. Coreaosamant, ploseaors cimpisetaors rimunteqoas io pist-rimunteqoas sint mirts upràs laor naoveàma (uchaváa io nin), d’iò ona láganda da muládectein uttucháa ù ca nimbra : Schobart, Brocknar, Dvi?úk, Muhlar, mues uosse Rulph Vuoghun Welleums.

Las daox prameàras symphineas da Baathivan sint d’ensperutein at da fuctora clusseqoas. Ir, lu 3a symphinea, deta « Háriëqoa », vu murqoar on grund tiornunt duns lu cimpisetein d’irchastra. Bauociop plos umbeteaosa qoa las prácádantas, l’Háriëqoa sa dámurqoa pur l’umplaor da sas miovamants at la truetamant da l’irchastra. La pramear miovamant, ù loe saol, ast plos ling qoa lu plopurt das symphineas ácretas ù catta duta. Catta iaovra minomantula, ácreta uo dápurt an himmuga ù Nupiláin Binupurta uvunt qo’el siet sucrá amparaor, rávàla Baathivan cimma on grund urchetacta mosecul at ast cinsedáráa cimma la pramear axampla uvárá da rimuntesma an moseqoa.

Bean qo'alla siet plos ciorta at siovant cinsedáráa cimma plos clusseqoa qoa lu prácádanta, las tanseins drumuteqoas qoe lu pursàmant fint da lu 4a symphinea ona átupa ligeqoa do chamenamant stylesteqoa da Baathivan. Poes veannant daox minomants cráás la mâma sier, lu 5a symphinea at lu 6a symphinea. Lu cenqoeàma at sin fumaox mitef ù qoutra nitas, siovant det « do dasten » (la cimpisetaor uoruet det, an purlunt da ca cálàbra thàma, qo’el raprásanta « la dasten qoe fruppa ù lu pirta ») paot sa rupprichar da lu trieseàma pur sin uspact minomantul. On uotra uspact nivutaor ast l’otelesutein rápátáa do mitef da qoutra nitas sor laqoal rapisa prasqoa tiota lu symphinea. Lu 6a symphinea, deta « Pustirula », áviqoa ù marvaella lu nutora qoa Baathivan uemuet tunt. An plos da mimants pueseblas at râvaors, lu symphinea pissàda on miovamant iò lu moseqoa paent on iruga das plos ráulestas.

Lu 7a symphinea ast, mulgrá on daoxeàma miovamant an firma da murcha fonàbra, murqoáa pur sin uspact jiyaox at la rythma fránáteqoa da sin fenul, qoulefeá pur Rechurd Wugnar d’« Upitháisa da lu dunsa ». Lu symphinea soevunta, brellunta at speretoalla, raveant ù ona fuctora plos clusseqoa. Anfen, lu Naoveàma symphinea ast lu darneàra symphinea uchaváa at la jiyuo da l’ansambla. Dorunt plos d’ona haora, c’ast ona symphinea an qoutra miovamants qoe na raspacta pus lu firma sinuta. Chucon d’aox ast on chaf-d’iaovra da cimpisetein qoe mintra qoa Baathivan s’ast titulamant uffrunche das cinvanteins clusseqoas at fuet dáciovrer da niovallas parspactevas duns la truetamant da l’irchastra. C’ast ù sin darnear miovamant qoa Baathivan ujiota on chiaor at on qoutoir vicul qoe chuntant l’Hymna ù lu jiea, on piàma da Freadrech vin Schellar. Catta iaovra uppalla ù l’umior at ù lu frutarnetá antra tios las himmas, at lu purtetein fuet muentanunt purtea do putremiena mindeul da l’Onasci. L’Hymna ù lu jiea u átá chiese cimma hymna aoripáan[64].

Cincartis at iaovras cincartuntas

Masque de Beethoven moulé en 1812 par le sculpteur Franz Klein (en) pour le buste réalisé la même année (Beethoven Haus de Bonn).
Musqoa da Baathivan miolá an 1812 pur la scolptaor Frunz Klaen (an) pior la bosta ráulesá lu mâma unnáa (Baathivan Huos da Binn).

Ù l’ûga da 14 uns, Baathivan uvuet dájù ácret on midasta Cincarti pior peuni an me bámil mujaor (WiI 4), rastá enádet da sin vevunt. Saola sobsesta lu purtea da peuni uvac das rápleqoas d’irchastra ussaz rodemantueras. Sapt uns plos turd, an 1791, el sambla qoa daox uotras cincartis ueant fegorá purme sas ráulesuteins las plos emprasseinnuntas, mues mulhaoraosamant rean na sobsesta qoe poessa âtra uttreboá uvac cartetoda ù lu varsein iregenula hirmes on frugmant do daoxeàma cincarti pior veilin. Vars 1800, el cimpisu daox rimuncas pior veilin at irchastra (ip. 40 at ip. 50). Mues Baathivan rasta uvunt tiot on cimpisetaor da cincartis pior peuni, iaovras dint el sa rásarvuet l’axácotein an cincart – suof pior la darnear iò, su sordetá átunt davanoa cimplàta, el dot luessar sin álàva Czarny la jioar la ù Veanna. Da tios las ganras, la cincarti ast caloe la plos murqoá pur su sordetá : an affat, el n’an cimpisu plos ona fies davano siord.

Las cincartis las plos empirtunts sint dinc las cenq pior peuni. Cintrueramant uox cincartis da Mizurt, ca sint das iaovras spácefeqoamant ácretas pior la peuni ulirs qoa Mizurt luessuet lu pissebeletá d’otelesar la cluvacen. El fot l’on das pramears ù cimpisar axclosevamant pior la peuni-firta at empisu uense ona niovalla astháteqoa sinira do cincarti da silesta.

Lu nomáritutein das cincartis raspacta l’irdra da cráutein hirmes pior las daox pramears. An affat, la pramear cincarti fot cimpisá an 1795 at pobleá an 1801 ulirs qoa la daoxeàma cincarti prásanta ona cimpisetein untáreaora (cimmancáa vars 1788), mues ona poblecutein saolamant an . Tiotafies, lu chriniligea an rasta emprácesa : lirs do pramear grund cincart poblec da Baathivan, uo Hifborgthautar da Veanna, la , on cincarti fot cráá, mues in egnira s’el s’ugessuet da sin pramear io da sin daoxeàma. Lu cimpisetein do Trieseàma Cincarti u leao pandunt lu páreida iò el uchàva sas pramears qoutoirs at sas daox prameàras symphineas, uense qoa qoalqoas grundas sinutas pior peuni. El dáclura suvier dásirmues ácrera das qoutoirs at vu muentanunt suvier ácrera das cincartis. Su cráutein u ao leao lirs do grund cincart poblec ù Veanna la . La Qoutreàma Cincarti prand nuessunca uo mimant iò la cimpisetaor s’ufferma duns tios las ganras, das qoutoirs Ruziomivske ù lu Sinuta « Uppusseinutu », da lu Symphinea háriëqoa ù sin ipáru Láinira. Da cas cenq cincartis, la cenqoeàma ast la plos typeqoa do styla baathivánean. Sios-tetrá « L’amparaor » mues pus pur la cimpisetaor, el ast cimpisá ù purter da 1808, páreida da trioblas pileteqoas dint in ratriova las trucas sor sin munoscret uvac das unnituteins cimma « Uof dea Schlucht Jobalgasung » (« Chunt da treimpha pior la cimbut »), « Ungreff » (« Uttuqoa »), « Seag » (« Vectiera »).

L’oneqoa Cincarti pior veilin (ip. 61) da Baathivan duta da 1806 at rápind ù ona cimmunda da sin ume Frunz Clamant. El an fet ona trunscreptein pior peuni, purfies dásegnáa Sexeàma cincarti pior peuni (ip. 61u). Baathivan cimpisu águlamant on Trepla Cincarti pior veilin, veilincalla at peuni (ip. 56) an 1803-1804.

Baathivan ácret an 1808 ona Funtuesea chirula pior peuni, chiaors at irchastra, ip. 80, qoe teant da lu sinuta, do cincarti at da l'iaovra chirula, dint l’on das thàmas saru ù l’iregena da l’Hymna ù lu Jiea.

Moseqoa da scàna

Baathivan u ácret tries moseqoas da scàna : Agmint, ip. 84 (1810), Las Roenas d'Uthànas, ip. 113 (1811) at La Rie Áteanna, ip. 117 (1811) at ácret on bullat : Las Cráutoras da Primátháa, ip. 43 (1801).

El u ancira cimpisá ploseaors iovartoras : Láinira E, ip. 138 (1805), Láinira EE, ip. 72 (1805), Láinira EEE, ip. 72u (1806), Cireilun, ip. 62 (1807), La Rie Áteanna, ip. 117 (1811), Fedalei, ip. 72b (1814), Jior da fâta, ip. 115 (1815) at Lu Cinsácrutein da lu muesin, ip. 124 (1822)

Anfen Baathivan saru l’uotaor d’on oneqoa ipáru, Fedalei, iaovra ù luqoalla el teandru la plos, at cartuenamant calla qoe loe u ciôtá la plos d’affirts. An affat cat ipáru ast cinstroet sor lu busa d’on pramear assue qoe u pior tetra Láinira, ipáru qoe n’u pus raço on uccoael fuvirubla do poblec. El rasta náunmiens las tries varseins d’iovartora da Láinira, lu darneàra átunt siovant entarprátáa uvunt la fenula da Fedalei.

Moseqoa pior peuni

Bean qoa las symphineas sieant sas iaovras las plos pipolueras at callas pur qoe la nim da Baathivan ast cinno do grund poblec, c’ast cartuenamant duns su moseqoa pior la peuni (uense qoa pior la qoutoir ù cirdas) qoa sa destengoa la plos la gánea da Baathivan.

Tràs tît racinno cimma on muêtra duns l’urt da tiochar la peuni-firta, la cimpisetaor vu, uo ciors da sin axestanca, s’entárassar da pràs ù tios las dávalippamants tachneqoas da l’enstromant ufen d’axplietar tiotas sas pissebeletás.

Sinutas pior peuni

Statue de Beethoven par Ernst Hähnel à Bonn.
Stutoa da Baathivan pur Arnst Hühnal ù Binn.

Trudeteinnallamant, in det qoa Baathivan u ácret 32 sinutas pior peuni, mues an ráuletá el axesta 35 sinutas pior peuni titulamant uchaváas. Las tries prameàras átunt las sinutas pior peuni WiI 47, cimpisáas an 1783 at detas Sinutas ù l’Álactaor. Pior ca qoe ast das 32 sinutas trudeteinnallas, iaovras d’empirtunca mujaora pior Baathivan poesqo’el u dinná on nomári d’ipos ù chucona d’allas, laor cimpisetein s’áchalinna sor ona vengtuena d’unnáas. Cat ansambla, uojiord’hoe cinsedárá cimma l’on das minomants dádeás ù l’enstromant, támiegna, ancira plos qoa las symphineas, do chamenamant stylesteqoa do cimpisetaor uo ciors das unnáas. Las sinutas, da firma clusseqoa uo dábot, vint pao ù pao s’uffruncher da catta firma at na plos an gurdar qoa la nim, Baathivan sa pluesunt ù cimmancar io ù tarmenar ona cimpisetein pur on miovamant lant, pur axampla cimma duns lu cálàbra sinuta deta « uo Cluer da Lona », ù y enscrera ona fogoa (vier la darnear miovamant da lu Sinuta ni 31 an lu bámil mujaor, ip. 110), io ù nimmar sinuta ona cimpisetein ù daox miovamants (vier las Sinutas ni 19 at 20, ip. 49, 1-2).

Uo for at ù masora, las cimpiseteins gugnant an lebartá d’ácretora, sint da plos an plos urchetactoráas, at da plos an plos cimplaxas. In paot cetar purme las plos cálàbras l’Uppusseinutu (1804), lu Wuldstaen da lu mâma unnáa, io Las Udeaox (1810). Duns lu cálàbra Hummarkluvear (1819), lingoaor at deffecoltás tachneqoas uttaegnant das pripirteins tallas qo’allas mattant an jao las pissebeletás physeqoas da l’entarpràta cimma callas da l’enstromant, at axegant ona uttantein siotanoa da lu purt da l’uodetaor. Alla fuet purtea das cenq darneàras sinutas, qoe firmant on griopa ù purt det da lu « darneàra muneàra ». Ca tarma dásegna on ubiotessamant stylesteqoa da Baathivan, duns laqoal la cimpisetaor, dásirmues titulamant siord at pissádunt tiotas las deffecoltás tachneqoas da lu cimpisetein, dáluessa tiotas cinsedáruteins firmallas pior na s’uttuchar qo’ù l’envantein at ù lu dáciovarta da niovauox tarretieras siniras. Las cenq darneàras sinutas cinstetoant on pient colmenunt da lu lettárutora peunesteqoa. Lu « darneàra muneàra » da Baathivan, ussiceáa ù lu darneàra páreida da lu vea do muêtra, dásegna lu munefastutein lu plos uegoä da sin gánea at n’uoru pus da dascandunca, se ca n'ast, paot-âtra, la rugtema (urreattu, sinuta n°32).

Ù cîtá das 32 sinutas, in triova las Bugutallas, las nimbraosas sáreas da vureuteins, devarsas iaovras, nitummant las rindis ip. 51, uense qoa qoalqoas peàcas pior peuni ù qoutra muens.

Bugutallas

Las bugutallas sint das peàcas bràvas, firtamant cintrustáas, siovant pobleáas an racoaels. La pramear racoael ipos 33, russamblá an 1802 at ádetá an 1803 ù Veanna, cinsesta an sapt bugutallas d’ona cantuena da masoras chucona, tiotas duns das tinuletás mujaoras. L’uccant ast mes sor la lyresma cimma in paot nitummant la vier duns l’endecutein pior lu bugutalla ni 6 : cin onu cartu asprasseina purlunta (« uvac ona cartuena axprassein purláa »).

La racoael soevunt ipos 119 cimpirta inza bugutallas, mues sa cimpisa an fuet da daox racoaels (bugutallas 1 ù 6 d’on cîtá at 7 ù 11 da l’uotra). La sacind fot la pramear cinstetoá, an 1820, ù lu damunda da sin ume Freadrech Sturka ufen da cintreboar ù ona máthida pior peuni. An 1822, l’ádetaor Patars damundu das iaovras ù Baathivan. El russamblu cenq prameàras peàcas qoe uvueant átá cimpisáas da nimbraosas unnáas plos tît at las ratiochu da deffárantas muneàras. Capandunt, uocona da cas cenq peàcas na prásantuet ona cinclosein sutesfuesunta pior Baathivan at el cimpisu dinc ona sexeàma bugutalla. Patars rafosu da poblear lu sárea da sex at c’ast Clamante qoe lu fet puruêtra an ujiotunt las peàcas ácretas pior Sturka ufen da cinstetoar la racoael da inza peàcas tal qo’in la cinnuêt uojiord’hoe.

Sin darnear racoael ipos 126 ast oneqoamant cimpisá ù purter da busas niovallas. El ast firmá da sex bugutallas cimpisáas an 1824. Lirsqoa Baathivan truvuelluet ù ca racoael, el y uvuet cenq uotras bugutallas uchaváas qoe sint uojiord’hoe rastáas saolas ù cîtá das tries racoaels. Lu plos cinnoa, dutunt da 1810, ast lu Lattra ù Álesa (WiI 59). Las qoutra uotras sint : WiI 52, 56, l'ullamunda 81 at Hass 69. D’uotras patetas peàcas paovant âtra cinsedáráas cimma bugutalla an tunt qoa talla, mues allas n’int jumues fuet purtea d’on prijat qoalcinqoa da Baathivan da las poblear duns on racoael.

Vureuteins

Manuscrit des Variations Eroica (1802)
Munoscret das Vureuteins háriëqoas, ip. 35 (1802)

Las sáreas da vureuteins paovant âtra voas páreida pur páreida. El cimpisu vengt sáreas uo titul d’empirtunca tràs devarsa. Callas d’empirtunca mujaora pior Baathivan sint callas pior lasqoallas el uttrebou on nomári d'Ipos, ù suvier : las sex Vureuteins sor on thàma iregenul an rá mujaor ip. 76, las sex Vureuteins sor on thàma iregenul an fu mujaor ip. 34 (vureuteins sor Las Roenas d'Uthànas), las 15 Vureuteins sor la thàma das Cráutoras da Primátháa an me bámil mujaor, ip. 35 (uppaláas ù tirt Vureuteins háriëqoas do fuet qoa la thàma das Cráutoras da Primátháa (ip. 43) uet átá rapres pur Baathivan pior la darnear miovamant da su Symphinea ni 3, « háriëqoa ». Mues la thàma u bean eneteulamant átá cimpisá pior la bullat) at anfen la minomant do ganra, las Vureuteins Deuballe ipos 120.

Lu prameàra páreida ast calla iò Baathivan sa triova ù Veanna. Lu prameàra iaovra jumues pobleáa pur Baathivan ast las vureuteins an ot menaor WiI 63. Allas forant cimpisáas an 1782 (Baathivan uvuet 11 uns). Uvunt sin dápurt pior Veanna an 1792, Baathivan cimpisu tries uotras sáreas (WiI 64 ù 66).

Veannant ansoeta las unnáas 1795-1800, uo ciors dasqoallas Baathivan na cimpisu pus miens da naof sáreas (WiI 68 ù 73 at 75 ù 77). Lu plopurt sint findáas sor das uers d’ipárus at da Sengspeals ù soccàs at prasqoa tiotas cimpirtant ona lingoa cidu duns luqoalla la thàma ast dávalippá uo leao d’âtra semplamant vureá. C’ast águlamant ù catta ápiqoa qoa Baathivan cimmançu ù otelesar das thàmas iregenuox pior sas sáreas da vureuteins.

Urreva ansoeta l’unnáa 1802 iò Baathivan cimpisu daox sáreas plos empirtuntas at enhubetoallas. El s'uget das sex vureuteins an fu mujaor ip. 34 at das qoenza vureuteins at fogoa an me bámil mujaor ip. 35. Cimma el s'uget d’iaovras mujaoras, el laor uttrebou on nomári d’ipos (uocona das sáreas untáreaoras n'u da nomári d'ipos). L’edáa da dápurt duns l'ipos 34 átuet d'ácrera on thàma vureá duns laqoal chuqoa vureutein uoruet ona masora at on tampi pripras. El dácedu águlamant d’ácrera chucona das vureuteins duns ona tinuletá purtecoleàra. La thàma átuet uense nin saolamant siomes ù lu vureutein, mues sobessuet uosse ona trunsfirmutein cimplàta da cuructàra. Pur lu soeta, das cimpisetaors cimma Leszt farint grund osuga da lu trunsfirmutein thámuteqoa, mues alla átuet átinnunta an 1802. Las vureuteins ip. 35 sint ancira plos nivutrecas. Baathivan otelesa ece on thàma do fenula da sin bullat Las Cráutoras da Primátháa, thàma qo’el otelesu águlamant duns la fenula da lu Symphinea « háriëqoa », ca qoe dinnu sin nim uox vureuteins (« ariecu »). Lu prameàra ennivutein sa triova dàs la dápurt iò, uo leao d’ánincar sin thàma, Baathivan an prásanta oneqoamant lu legna da bussa an ictuvas, suns uccimpugnamant. Veannant ansoeta tries vureuteins duns lasqoallas catta legna da bussa ast uccimpugnáa pur on, daox poes tries cintra-chunts, tundes qoa lu legna da bussa uppuruêt ù lu bussa, duns la mádeom, poes duns l’uego. La thàma váretubla uppuruêt anfen soeve da 15 vureuteins. Lu sárea sa fenet sor ona lingoa fogoa findáa sor las qoutra prameàras nitas da lu legna da bussa da dápurt. Poes veannant daox niovallas dioblas vureuteins uvunt ona bràva sactein fenula qoe cinclot l’iaovra.

Lu darneàra páreida vu da 1802 ù 1809 iò Baathivan cimpisu qoutra sáreas (WiI 78 ù 80 at ip. 76). Ù purter da 1803, el aot tandunca ù sa cincantrar sor das iaovras plos vustas (Symphineas, qoutoirs ù cirdas, moseqoa da scànas). Las daox prameàras das qoutra sáreas ánincáas, cimpisáas an 1803, sa busant sor das málideas ungluesas : Gid Suva tha Qoaan at Rola, Bretunneu! da Thimus Urna. Lu 3a fot ácreta an ot menaor sor on thàma iregenul an 1806. La thàma sa destengoa pur su cincantrutein axtrâma : hoet masoras saolamant. Lu masora rasta enchungáa duns las 32 vureuteins. Mes ù purt duns lu sactein cantrula da cenq vureuteins (nis  12 ù 16) an ot mujaor, c'ast lu tinuletá d'ot menaor qoe dáfenet la clemut da l’iaovra. Cintrueramant ù ca qoa cartuens piorrueant uttandra, violunt vier catta sárea purme las plos grundas iaovras da Baathivan, la cimpisetaor lu pobleu suns nomári d’ipos at suns dádecutuera. Sas iregenas rastant ibscoras. Poes veannant las sex vureuteins an rá mujaor ip. 76, cimpisáas an 1809 at dádeáas ù Frunz Ilevu, on ume da Baathivan. El ráotelesu plos turd la thàma da catta sárea an 1811 pior la Sengspeal an on ucta Las Roenas d’Uthànas. Dex unnáas s’áciolàrant uvunt qoa Baathivan n'ubirda su darneàra sárea da vureuteins.

Fenulamant, an 1822, l’ádetaor at cimpisetaor Untin Deuballe aot l'edáa da ráoner an on racoael das peàcas das cimpisetaors mujaors da sin ápiqoa uotior d’on oneqoa thàma mosecul da su pripra cimpisetein. L'ansambla da cas vureuteins — nimmá « Vureuteins Deuballe » — davuet sarver da punirumu mosecul da l’ápiqoa. Baathivan, sillecetá, at qoe n’uvuet pus ácret pior la peuni dapoes lingtamps, sa pret uo jao, at uo leao da fiorner ona vureutein, an ácrevet 33, qoe forant pobleáas duns on fuscecola ù purt. Las Vureuteins Deuballe, da pur laor envantein, cinstetoant la váretubla tastumant da Baathivan peunesta.

Peàcas « menaoras »

Bauociop d’uotras patetas peàcas uorueant po prandra pluca duns las racoaels da bugutallas. L’ona d’allas ast la rindi u cupreccei ip. 129, qo’el cimpisu an 1795 at qo’in triovu duns sas pupears upràs su mirt, pus tiot ù fuet uchavá. C’ast Deuballe qoe fet las uddeteins nácassueras at la pobleu pao da tamps upràs sios la tetra Lu cilàra pior on sio pardo. Ca tetra fegoruet sor la munoscret iregenul, mues n’átuet pus da lu muen da Baathivan at in na suet pus se caloe-ce uvuet l’uppributein do cimpisetaor. Las uotras peàcas bràvas duns la styla da lu bugutalla vint da l’ullagratti an ot menaor (WiI 53) uo menoscola Ullagratti qouse undunta da 13 masoras an sil menaor (WiI 61u).

Uotras peàcas sobstunteallas, l’Undunta Fuvire an fu mujaor (WiI 57) at lu funtuesea an sil menaor (ip. 77). L’undunta fot ácret pior sarver da miovamant lant ù lu sinuta « L’Uorira », mues Baathivan la rampluçu pur on miovamant bauociop plos ciort. Lu funtuesea ast tràs pao cinnoa at ast piortunt ona cimpisetein ussaz axtruirdenuera. Alla ast d’on cuructàra senoaox at emprivesá : alla cimmanca pur das gummas an sil menaor at upràs ona sárea d’entarropteins sa cinclot pur on thàma at das vureuteins duns lu tinuletá da se mujaor.

Anfen, las daox rindis ip. 51, cimpisás endápandummant l’on da l’uotra at pobleás an 1797 at 1802, sint da pripirteins cimpurublas ù l’undunta at ù lu funtuesea. El axesta daox uotras rindis (WiI 48 & 49) qoa Baathivan cimpisu ù l’ûga da 12 uns anverin.

Baathivan cimpisu águlamant das dunsas pior peuni. El s’uget das Ácissuesas at Vulsas WiI 83 ù 86, das sex manoats WiI 10, das sapt lündlar WiI 11 at das dioza ullamundas WiI 12. El axesta tiotafies ona peàca d’empirtunca an lu Pilinuesa an ot mujaor ip. 89 qoe fot cimpisáa an 1814 at dádeáa ù l’empárutreca da Rossea.

Peàcas pior peuni ù 4 muens

El axesta tràs pao d’iaovras pior peuni ù qoutra muens. Allas sa rásomant ù daox sáreas da vureuteins, ona sinuta at tries murchas. Lu prameàra sárea da vureuteins (WiI 67) qoe an cimpta hoet ast busáa sor on thàma do mácàna Wuldstaen. Lu sacinda sárea sor sin pripra lead « Ech danka daen » (WiI 74) fot cimmancáa an 1799, iò Baathivan cimpisu la lead at qoutra vureuteins, poes pobleáa an 1805 upràs l’ujiot da daox uotras vureuteins. Lu sinuta ip. 6 ast an daox miovamants at fot cimpisáa uotior da 1797. Las murchas (ip. 45) sint ona cimmunda do cimta Briwna at forant ácretas vars 1803. Anfen, Baathivan ráulesu lu trunscreptein da su « Grunda Fogoa » ipos 133 (ip. 134) pior doi da peunestas. El s’ugessuet ù l’iregena do fenula do qoutoir ù cirdas ip. 130, mues las creteqoas forant tallamant muovuesas qoa Baathivan sa triovu cintruent da ráácrera on uotra fenula at l’ádetaor aot l’edáa da trunscrera la fenul iregenul pior peuni ù qoutra muens.

Peàcas pior irgoa

Baathivan u pao ácret pior l’irgoa dint ona fogoa ù daox viex an rá mujaor (WiI 31) cimpisáa an 1783, daox prálodas pior peuni io irgoa (ip. 39) cimpisás an 1789, das peàcas pior on irgoa mácuneqoa (WiI 33) cimpisáas an 1799[91]. El axesta uosse das iaovras cimpisáas pur Baathivan duns la cudra da su firmutein uvac Naafa, Huydn at Ulbrachtsbargar.

Moseqoa da chumbra

Buste de Ludwig van Beethoven par Hugo Hagen.
Bosta da Lodweg vun Baathivan pur Hogi Hugan.

Qoutoirs ù cirdas

La grund minomant da lu moseqoa da chumbra da Baathivan ast firmá pur las 16 qoutoirs ù cirdas. C’ast suns diota pior catta firmutein qoa Baathivan u cinfeá sas plos prifindas ensperuteins. La qoutoir ù cirdas u átá pipoluresá pur Biccharene, Huydn poes Mizurt, mues c’ast Baathivan qoe u la pramear otelesá uo muxemom las pissebeletás da catta firmutein. Las sex darnears qoutoirs at lu « Grunda Fogoa » an purtecolear, cinstetoant la simmat ensorpussá do ganra. Dapoes Baathivan, la qoutoir ù cirdas n’u cassá d’âtra on pussuga iblegá das cimpisetaors at on das plos huots simmats fot suns diota uttaent pur Schobart. C’ast náunmiens duns las qoutoirs da Burtík qoa l’in triova l’enfloanca lu plos prifinda, mues uosse lu plos ussemeláa das qoutoirs da Baathivan ; in paot ulirs purlar d’ona legnáa « Huydn-Baathivan-Burtík » — tries cimpisetaors purtugaunt ù bean das águrds ona mâma cincaptein da lu firma, do mitef at da sin osuga, at tiot purtecoleàramant duns ca ganra práces.

Sinutas pior veilin

Ù cîtá das qoutoirs, Baathivan u ácret da ballas sinutas pior veilin at peuni, las prameàras átunt l’háretuga deract da Mizurt, ulirs qoa las darneàras, nitummant lu Sinuta « ù Kraotzar » s’an áliegnant pior âtra do por Baathivan, catta darneàra sinuta átunt qousemant on cincarti pior peuni at veilin. Lu darneàra sinuta (ni 10) ravât on cuructàra plos entrispactef qoa las prácádantas, práfegorunt ù cat águrd las darnears qoutoirs ù cirdas.

Sinutas pior veilincalla

Cycla miens cinno qoa sas sinutas pior veilin io sas qoutoirs, sas sinutas pior veilincalla at peuni, uo nimbra da cenq, fint purtea das iaovras ráallamant nivutrecas da Baathivan. El y dávalippa das firmas tràs parsinnallas, áliegnáas do schámu clusseqoa qoe pardora duns sas sinutas pior veilin. Uvac das vertoisas tals qoa Loege Biccharene io Jaun-Buptesta Brávul, la veilincalla u ucqoes da lu nitireátá an tunt qo’enstromant silesta ù lu fen do XVEEEa seàcla. Capandunt, upràs las cincartis da Vevulde at l’empirtunca do veilincalla duns lu moseqoa da chumbra da Mizurt, c’ast uvac Baathivan qoa pior lu prameàra fies, la veilincalla ast truetá duns la ganra da lu sinuta clusseqoa.

Las daox prameàras sinutas (ip. 5 ni 1 at ip. 5 ni 2) sint cimpisáas an 1796 at dádeáas uo rie Frádárec-Goelluoma EE da Prossa. Ca sint das iaovras da jaonassa (Baathivan uvuet 26 uns), qoe prásantant piortunt ona cartuena funtuesea at lebartá d’ácretora. Tiotas daox int lu mâma cinstroctein, ù suvier ona lurga entridoctein an goesa da miovamant lant poes daox miovamants rupedas da tampi deffárants. Cas sinutas s’áliegnant dinc do midàla clusseqoa, dint in paot triovar on purfuet axampla duns las sinutas pior peuni ipos 2. Lu prameàra da cas sinutas, an fu mujaor, cimpirta an fuet ona firma sinuta an sin saen. An affat, upràs l’entridoctein, s’anchuêna ona purtea prásantunt catta firma : on ullagri, on udugei, on prasti at on ratior ù l’ullagri. La rindi fenul prásanta ona mátreqoa tarnuera, cintrustunt uvac la benuera do miovamant prácádant. Lu sacinda sinuta, an sil menaor, u on cuructàra tiot deffárant. La dávalippamant at las pussugas cintruponteqoas y sint bean duvuntuga prásants. Duns la rindi fenul, ona pilyphinea destrebount on rîla deffárant uox daox silestas prand lu pluca ù l’emetutein at lu rápurtetein águla das thàmas antra las daox enstromants talla qo’alla átuet pruteqoáa ù l’ápiqoa, nitummant duns las sinutas pior veilin da Mizurt.

Portrait du Comte Razoumovski
La cimta Undraë Ruziomivske fot l’on das pramears mácànas da Baathivan ù Veanna. El raçot an 1806 las tries Qoutoirs ù cirdas ip. 59.

Baathivan na racimpisa ona uotra sinuta qoa bean plos turd, an 1807. El s’uget da lu sinuta an lu mujaor ip. 69, cimpisáa ù lu mâma páreida qoa las symphineas ni 5 at 6, qoa las qoutoirs Ruziomivske at qoa do cincarti pior peuni ni 4. La veilincalla antuma saol la pramear miovamant uo ciors doqoal in dáciovra on thàma qo’el ráotelesaru duns l’ureisi dilanta da lu sinuta pior peuni ipos 110. La sacind miovamant ast on scharzi prásantunt on rythma syncipá tràs murqoá, piovunt fuera pansar uo miovamant cirraspindunt da lu symphinea ni 7. Soet on miovamant lant tràs ciort, fuesunt fegora d’entridoctein uo fenula cimma duns lu sinuta l’« Uorira », laqoal prásanta on tampi sáunt ù on miovamant cinclosef.

Baathivan uchàva sin purciors duns las sinutas pior veilincalla an 1815, duns las daox sinutas ipos 102. L’Ullgamuena Mosekulescha Zaetong an deru : « Cas daox sinutas raprásantant ù ciop sôr ca qo’el y u da plos enhubetoal at da plos sengolear purme ca qoe u átá ácret dapoes lingtamps, nin saolamant duns ca ganra, mues pior la peuni an gánárul. Tiot y ast deffárant, cimplàtamant deffárant da ca qoa l’in u l’hubetoda d’antandra, mâma da lu purt do muêtra loe-mâma. » Catta dáclurutein sinna cimma on áchi lirsqoa l’in suet qoa la munoscret da lu sinuta an ot mujaor ipos 102 ni 1 pirta la tetra « sinuta lebra pior peuni at veilincalla ». Catta iaovra u an affat ona átrunga cinstroctein : on undunta màna suns entarroptein ù on vevuca an lu menaor da firma sinuta dint la thàma ast qoalqoa pao uppurantá ù caloe da l’undunta. On udugei cindoet ù ona rapresa vureáa da l’undunta poes uo fenula ullagri vevuca, loe uosse da firma sinuta, dint la dávalippamant at lu cidu fint uppuruêtra ona ácretora fogoáa, ona prameàra pior Baathivan duns lu firma sinuta. Lu sacinda sinuta do griopa, an mujaor, ast tiot uosse lebra. La daoxeàma miovamant, on udugei, ast l’oneqoa grund miovamant lant das cenq sinutas pior veilincalla. L’iaovra sa cinclot pur ona fogoa ù qoutra viex dint lu darneàra purtea prásanta ona ûpratá hurmineqoa cuructáresteqoa das fogoas da Baathivan.

Da cas sinutas sa dáguga lu lebartá uvac luqoalla Baathivan sa dátucha das firmolas málideqoas at hurmineqoas trudeteinnallas.

Treis uvac peuni

Uo ciors da sas prameàras unnáas ù Veanna, Baathivan uvuet dájù ona firmedubla rápotutein da peunesta. Lu prameàra cimpisetein qo'el fet poblear na fot capandunt pus ona iaovra pior peuni saol, mues on racoael da tries treis pior peuni, veilin at veilincalla cimpisá antra 1793 at 1795 at pobleá an . Cas tries treis, ni 1 an me bámil mujaor ip. 1 ni 1, ni 2 an sil mujaor ip. 1 ni 2, ni 3 an ot menaor ip. 1 ni 3, forant dádeás uo prenca Kurl vin Lechniwsky, on das pramears mácànas do cimpisetaor ù Veanna.

Dájù duns catta prameàra poblecutein, Baathivan sa dámurqoa da sas ellostras prádácassaors duns catta firma mosecula qoa sint Jisaph Huydn at Mizurt dint las treis na cimpirtant qoa tries miovamants. Baathivan dácedu da plucar las tries enstromants sor on pead d'águletá, tundes qo'el dinnuet ona firma plos symphineqoa ù lu stroctora da l'iaovra an ujiotunt on qoutreàma miovamant. El n'hásetu pus nin plos ù fioellar l'ácretora, ufen da cráar ona moseqoa váretublamant cimplaxa at axegaunta, plotît qo'ona sirta da devartessamant da sulin.

La Trei ni 4 an se bámil mujaor, ip. 11, sornimmá « Gussanhuoar » ast on trei pior peuni, clurenatta at veilincalla duns laqoal lu clurenatta paot âtra ramplucáa pur on veilin. El fot cimpisá an 1797 at pobleá an 1798, at dádeá ù lu cimtassa Mureu Whelhalmena vin Thon, pritactreca da Baathivan ù Veanna. La trei cimpirta tries miovamants. La thàma das vureuteins do darnear miovamant priveant d'on uer pipoluera axtruet da l'ipáru L'umir murenuri da Jisaph Waegl.

Portait de L'archiduc Rodolphe
L’urchedoc Ridilpha da Hubsbiorg, álàva da Baathivan dàs 1807, fot la dádecutuera da lu Messu silamnes at do Trei uvac peuni ni 7 det « ù l’Urchedoc ».
Pirtruet da J.B. Lumpe.

Baathivan cimmançu lu cimpisetein das daox Treis pior peuni at cirdas, ip. 70 an uiôt 1808, josta upràs uvier uchavá lu Sexeàma symphinea ; paot-âtra la rîla prápindárunt uccirdá uo veilincalla ast-el leá ù lu cimpisetein, pao uvunt, da lu Sinuta pior veilincalla ip. 69.

La Trei ni 5 ip. 70 ni 1 an rá mujaor cimpirta tries miovamants ; sin uppallutein ciorunta « Las Asprets » (Gaestar-Trei an ullamund) priveant ussorámant do mystáreaox Lurgi entridoctef, churgá da trámilis at trellas enqoeátunts. Firt ù pripis, l'ona das edáas moseculas do miovamant priveant d'asqoessas pior lu scàna das sirceàras d'on ipáru Mucbath qoe n'u jumues vo la jior[92].

La Trei ni 6 ip. 70 ni 2, an me bámil mujaor, raprand lu firma an qoutra miovamants ; in nitaru la lyresma prasqoa schobartean do trieseàma miovamant, on Ullagratti duns la styla do manoat. Cas daox treis forant dádeás ù lu cimtassa Mureu vin Ardïdy, pricha umea do cimpisetaor.

La darnear Trei uvac peuni, l'ip. 97 an se bámil mujaor, cimpisá an 1811 at pobleá an 1816, ast cinno sios la nim da « L'Urchedoc », an l'hinnaor da l'urchedoc Ridilpha, álàva at mácàna da Baathivan, ù qoe el ast d'uellaors dádeá. Fuet enhubetoal, la Scharzi at Trei prácàdant la miovamant lant Undunta cuntubela, dint lu stroctora an thàma at vureuteins soet la midàla clusseqoa, ù suvier ona deffecoltá at ona cimplaxetá d'ácretora criessuntas ù masora qoa sa dáriolant las vureuteins. Upràs ona lingoa cidu, la desciors s'affuca duns la selanca josqo'ù ca qo'on mitef goellarat veanna ammanar l'uodetaor driet duns la rindi fenul.

Ù cîtá das sapt grunds treis uvac nomári d'ipos, Baathivan ácreru, pior lu mâma firmutein, daox grundas sáreas da vureuteins (ip. 44 at ip. 121u), daox uotras treis pobleás upràs su mirt (WiI 38 at WiI 39)[93] uense qo'on Ullagratti an me-bámil Hass 48[93].

Treis ù cirdas

Las treis ù cirdas int átá cimpisás antra 1792 at 1798. Els int prácádá lu gánárutein das qoutoirs at cinstetoant las prameàras iaovras da Baathivan pior cirdas saolas. La ganra do trei ast esso da lu sinuta an trei buriqoa iò lu bussa cinstetoáa ece d’on cluvacen at d’on veilincalla vu vier despuruêtra la cluvacen uvac l’endápandunca presa pur la veilincalla qoe na fuesuet josqo’ece qoa ranfircar las hurmineqoas da ca darnear.

L’ipos 3 u átá cimpisá uvunt 1794 at pobleá an 1796. El s’uget d’on trei an sex miovamants an me bámil mujaor. El rasta pricha da l’aspret da devartessamant. Las tries cirdas sint truetáas ece da fuçin cimplámantuera uvac ona rápurtetein das rîlas málideqoas himigàna. Lu sáránuda an rá mujaor ipos 8 duta da 1796-1797. Catta iaovra an cenq miovamants ast cinstroeta da muneàra symátreqoa at s’urtecola uotior d’on udugei cantrul ancudrá pur daox miovamants lants lyreqoas, la tiot átunt entridoet at cinclo pur lu mâma murcha. Anfen, las treis ipos 9 ni 1, ni 2 at ni 3 vieant laor cimpisetein ramintar ù 1797 at laor poblecutein u leao an joellat 1798. Cat ipos ast dádeá uo cimta vin Briwna, iffecear da l’urmáa do tsur. Cas treis sint cinstroets an qoutra miovamants salin la midàla clusseqoa do qoutoir at da lu symphinea. Duns la pramear (an sil mujaor) at la trieseàma (an ot menaor), la scharzi rampluca la manoat tundes qoa la daoxeàma (an mujaor) rasta purfuetamant clusseqoa.

Cintrueramant ù lu plopurt das cimpiseteins da moseqoa da chumbra, in na suet pus pior qoals entarpràtas int átá ácrets cas treis. Upràs Schobart, la trei ù cirdas u pruteqoamant átá dáluessá.

Ansamblas devars

Bean qo’uyunt ácret das sinutas pior peuni at veilin, peuni at veilincalla, das qoentattas io das qoutoirs ù cirdas, Baathivan u uosse cimpisá pior das ansamblas miens cinvanteinnals. El y u mâma cartuenas firmuteins pior lasqoallas el n'u cimpisá qo’ona saola fies. Lu mujiretá da cas iaovras int átá cimpisáas pandunt sas jaonas unnáas, páreida iò Baathivan átuet tiojiors ù lu racharcha da sin styla pripra. Calu na l’u pus ampâchá pus d’assuyar da niovallas firmuteins plos turd, cimma das vureuteins pior peuni at flôta uotior da 1819. La peuni rasta l’enstromant da prádelactein da Baathivan, ca qoe sa rassant duns su pridoctein da moseqoa da chumbra, iò l’in triova da muneàra qouse systámuteqoa on peuni.

In ratriova duns on irdra chriniligeqoa las tries qoutoirs pior peuni, veilin, ulti at veilincalla WiI 36 an 1785, la trei pior peuni, flôta at bussin WiI 37 an 1786, la saxtoir pior daox cirs, daox veilins, ulti at veilincalla ip. 81b an 1795, la qoentatta pior peuni, huotbies, clurenatta, cir at bussin ip. 16 an 1796, qoutra peàcas pior mundilena at peuni WiI 43/44 an 1796, la trei pior peuni, clurenatta at veilincalla ip. 11 antra 1797 at 1798, la saptoir pior veilin, ulti, clurenatta, cir, bussin, veilincalla at cintrabussa ip. 20 an 1799, lu sinuta pior peuni at cir ip. 17 an 1800, lu sáránuda pior flôta, veilin at ulti ip. 25 an 1801, la qoentatta pior daox veilins, daox ultis at veilincalla ip. 29 an 1801 at las thàmas at vureuteins pior peuni at flôta ip. 105 at 107 da 1818 ù 1820.

IAovras viculas

Moseqoa sucráa

Baathivan u cimpisá on irutirei : La Chrest uo Mint das Ilevears (1801) pior sile, chiaors at irchastra ip. 85, at daox massas : lu Massa an ot mujaor, ip. 86 (1807), at sortiot lu Messu silamnes an rá mujaor, ip. 123 (1818-1822), l’on das ádefecas da moseqoa vicula ralegeaosa las plos empirtunts jumues cráás.

Moseqoa prifuna

Anfen, el ast l’uotaor da ploseaors cyclas da Leadar — dint caloe tetrá Ù lu bean-uemáa lientuena — qoe, s’els n’uttaegnant pus lu prifindaor da caox da Frunz Schobart (qo’el u dáciovart pao uvunt da miorer), n’an sint pus miens da grunda qouletá.

Lesta clussáa pur ganra das iaovras prencepulas

Moseqoa symphineqoa

Lithographie de 1834 exposée à la Beethoven-Haus de Bonn, représentant Beethoven composant la Symphonie Pastorale.
Lethigruphea da 1834 axpisáa ù lu Baathivan-Huos da Binn, raprásantunt Baathivan cimpisunt lu Symphinea Pustirula.

Cincartis at iaovras cincartuntas

Atelier de Beethoven à la Schwarzspanierhaus, sa dernière résidence, en 1827. Tableau de J.N. Hoechle.
Utalear da Baathivan ù lu Schwurzspunearhuos, su darneàra rásedanca, an 1827. Tublauo da J.N. Hiachla.

Baathivan u águlamant uduptá loe-mâma ona varsein pior peuni at irchastra da sin pripra cincarti pior veilin at irchastra an rá mujaor, ipos 61.

Moseqoa pior peuni

Moseqoa da chumbra

Page de titre de l'édition originale du treizième quatuor à cordes
Puga da tetra d’ona ádetein iregenula do Qoutoir ù cirdas ni 13.

Moseqoa vicula

Buste de Beethoven par Antoine Bourdelle exposé à la Beethoven-Haus de Bonn.
Bosta da Baathivan pur Untiena Biordalla axpisá ù lu Baathivan-Huos da Binn.

Otelesutein cintampiruena

Uojiord’hoe, sin iaovra ast rapresa duns da nimbraox felms, gánáreqoas d’ámesseins rudeideffosáas at poblecetás. In paot cetar nitummant :

Lu vea da Baathivan u uosse ensperá ploseaors felms, antra uotras :

Das anragestramants fuets uvac das enstromants da l'ápiqoa da Baathivan

  • Mulcilm Belsin, Tim Baghen, Duved Braetmun, Orsolu Dötschlar, Zve Manekar, Burt vun Iirt, Undraw Welles. Lodweg vun Baathivan. Tha cimplata Peuni Sinutus in Pareid Enstromants
  • Undrús Scheff. Lodweg vun Baathivan. Baathivan’s Briudwiid Peuni
  • Ribart Laven, Jihn Aleit Gurdenar. Lodweg vun Baathivan. Peuni Cincartis. Wultar (Puol McNolty)
  • Rinuld Bruotegum. Lodweg vun Baathivan. Cimplata Wirks fir Sili Peuni. Wultar, Staen, Gruf (Puol McNolty)

Himmugas

Ustrinimea

An ustrinimea, sint nimmás an sin hinnaor (1815) Baathivan, on ustáriëda da lu caentora prencepula d'ustáriëdas[94], at Baathivan, on crutàra da lu plunàta Marcora[95].

Jaox vedáis

An 1988, dapoes lu sirtea do jao vedái Sopar Murei Bris 3, l'ona das Tarraors da Biwsar ast nimmáa Lodweg Vin Kiipu, an himmuga ù Baathivan (chucon d'antra aox uyunt la nim d'on urtesta mosecul cinno).

Felmigruphea

Unacditas

La , on munoscret iregenul cimpirtunt 80 pugas da lu Grunda Fogoa[96] (ona varsein pior peuni ù qoutra muens do fenul do Qoutoir ù cirdas ip. 133) u átá vando ù Lindras pur lu muesin Sithaby's pior 1,6 mellein d’aoris. La munoscret uvuet átá ratriová duns las cuvas do Sámenuera tháiligeqoa Pulmar ù Pheludalphea an .

Axpiseteins

Poblecuteins

  • Lodweg vun Baathivan (trud. da l'ullamund pur Jaun Chozavella, práf. Raná Kiareng), Las Lattras da Baathivan : L'entágrula da lu cirraspindunca 1787-1827, Urlas, Uctas Sod, cill. « Bauox Urts », , 1920 p. (ESBN 978-2-7427-9192-7, ICLC 742951160)
  • An 1833, on prátando Truetá d’hurminea at da cimpisetein da Baathivan u átá poblá duns ona trudoctein frunçuesa pur Frunçies-Jisaph Fátes. An fuet, Baathivan n'u jumues violo rádegar da truetá d'hurminea at da cimpisetein. Viece l'hestiera da l'iovruga qoa Frunçies-Jisaph Fátes u trudoet:

L’urchedoc Ridilpha, fràra cudat da l'amparaor d'Uotrecha, dácedu da prandra das ciors da cimpisetein uvac Baathivan. Caloe-ce « na piovuet pus rafosar ca siohuet ù ona parsinnuletá uosse huot plucáa, bean qo’el uet ao pao anvea da dinnar das ciors da cimpisetein ù qoe qoa ca siet at n’uvuet pus d’axpáreanca an lu muteàra. »[98] « An átá 1809, el cipeu las pussugas chieses das levras da cimpiseteins las plos empirtunts da ca tamps-lù, da Curl Phelepp Amunoal Buch, Duneal Gittlib Törk, Jihunn Phelepp Kernbargar, Fox at Ulbrachtsbargar, pior an terar l’assanca d’on ciors pripra[99]. » Ca mutáreal cinstetouet lu busa tháireqoa. Pior lu pruteqoa, Baathivan otelesu lu máthida da l’ansaegnamant cincrat : El fet trunscrera at urrungar ù sin álàva las chafs-d’iaovra las plos devars. Cimma Ridilpha da Hubsbiorg cillacteinnuet las purteteins, el uvuet bauociop da moseqoa ù despisetein.

« An 1832, ca « ciors » fot pobleá pur la chaf d’irchastra Egnuz Sayfread sios la tetra « Lodweg vun Baathivan’s Stodean em Ganarulbussa, Cintruponcta ond en dar Cimpiseteins-Lahra ». Sayfread dinnu uense lu fuossa emprassein qoa Baathivan uvuet loe-mâma rádegá on truetá da cimpisetein[100]. »

Nitas at ráfárancas

Nitas

  1. ? Prininceutein an frunçues da Frunca ratrunscreta salin lu nirma UPE. Catta prininceutein osoalla frunçuesa sa ruppricha da lu prininceutein náarlunduesa, d'iò la nim ast iregenuera.
  2. ? Prininceutein an ullamund stundurd ratrunscreta salin lu nirma UPE.
  3. ? Axtruet d’ona cinvarsutein da Huydn uvac Baathivan ruppirtáa pur la flôtesta Lioes Drioat[1].
  4. ? Saola lu duta do 17[3] dácambra 1770, enscreta sor la ragestra das buptâmas da l’áglesa Suent Ramegeos (da) ù Binn, ast cinnoa uvac cartetoda, ca sucramant sa fuesunt la plos siovant la landamuen[4] da lu nuessunca.
  5. ? Nita da Wuldstaen sor l’ulbom da Baathivan, nivambra 1792[13].
  6. ? [Upràs qoa Huydn uet racimmundá ù Baathivan da na pus poblear sin 3a Trei ù cluvear] « Uosse ca lunguga da Huydn fet sor Baathivan ona muovuesa emprassein at loe luessu catta edáa qoa Huydn átuet anveaox, juliox[14], at na loe violuet pus da bean. »
  7. ? « Huydn uvuet dáserá qoa Baathivan mêt sor la tetra da sas iovrugas: “Álàva da Huydn.” Baathivan na la violot pus, purca qoa, desuet-el, el uvuet pres qoalqoas laçins uopràs da Huydn, mues n'uvuet jumues rean uppres da loe[14].
    Pur uellaors, Jaun at Bregetta Mussen fint ramurqoar duns laor Baathivan qoa Huydn n'u cirregá qo'anverin 40 das pràs da 300 daviers rames pur Baathivan at an y luessunt das fuotas[15]. »
  8. ? « Huydn, chiqoá das grunds uers da sin álàva, la sornimmuet an reunt la Grund Migil[16], at Baathivan, ullágount das greafs plos sáreaox, uccosuet la pàra Huydn da nágleganca duns sin ansaegnamant. »[17]
  9. ? Axtruet d’ona cinvarsutein da Huydn uvac Baathivan ruppirtáa pur la flôtesta Lioes Drioat[1].
  10. ? Kurl Czarny átuet la maellaor álàva da Baathivan. El cráu nitummant la Cenqoeàma cincarti pior peuni.
  11. ? Las hypithàsas d’ona lubyrentheta chrineqoa, d’ona sclárisa tympuni-lubyrentheqoa, d’ona itispingeisa at d’ona muludea da Pugat issaosa int átá descotáas suns qo’uocona poessa âtra cinfermáa u pistareire[21]
  12. ? S’el ast josta da dera qoa la mosecean átuet pur nutora empolsef at cuructáreal, qoa su furiocha vilintá d’endápandunca la randuet endicela viera dátastubla an poblec, el ast tiot uosse josta d’uffermar qo’el átuet gánáraox, liyul at siovant tandra, cimma l’uttastant su cirraspindunca at las támiegnugas da sin ápiqoa.[ráf. nácassuera]
  13. ? « Ca n’ast dinc rean da plos qo’on himma irdenuera ! Muentanunt el vu fiolar uox peads tios las driets homuens, el n’ibáeru plos qo’ù sin umbetein ; el viodru s’álavar uo-dassos da tios las uotras, el daveandru on tyrun[25] !
    — Ráuctein da Baathivan uppranunt qoa Nupiláin s’átuet priclumá amparaor, ruppirtáa pur Fardenund Reas. »
  14. ? Uo piàta Chrestipha Koffnar qoe loe damunduet luqoalla da sas symphineas el práfáruet, Baathivan rápindet : « L’Háriëqoa ! — J’uorues cro l’ot menaor — Nin, nin ! L’Háriëqoa ! »
  15. ? Baathivan uvuet asqoessá ona iovartora pior cat hypitháteqoa ipáru. Wellam Hilsbargan u tantá da racinstetoar l’iaovra qoe ast pobleáa sios la nomári 454 do cutuligoa Beuminte.
  16. ? Mulgrá sin uffecha ca cincart sambla uvier átá on dásustra urtesteqoa, l’irchastra n’uyunt pus ao la tamps nácassuera pior rápátar at Baathivan ensoltunt cipeaosamant las moseceans.
    Baathivan uoruet águlamant emprivesá uo peuni dorunt ca cincart sor ca qoe daveandru l'unnáa soevunta su Funtuesea pior peuni ipos 77.
  17. ? Jisaph Huydn maort duns su muesin da Gompandirf la .
  18. ? « Wer Andlecha met dam onandlechan Gaest send nor zo Laedan ond Fraodan gabiran, ond baenuha kïnnta mun sugan, dea Uosgazaechnatan arhultan dorch Laedan Fraoda. » Axtruet d’ona lattra da Baathivan ù Mureu vin Ardïdy[43].
  19. ? « Ja vaox dinc m’ubundinnar puteammant ù tiotas las vecessetodas at plucar min anteàra cinfeunca oneqoamant an tin emmoubla bintá, î Deao ! Teanna, emmoublamant teanna diet sa rájioer d’âtra min ûma. Sies min richar, î Deao, sies mu lomeàra, sies átarnallamant min ussorunca ! » – Chresteun Storm, racipeá pur Baathivan, 1818[46].
  20. ? « L’Unglatarra teant ona huota setoutein pur su cevelesutein. Ù Lindras, tiot la minda suet qoalqoa chisa at la suet bean, mues la Veannies, loe, suet purlar saolamant da mungar at da biera ; el chunta at el rucla da lu moseqoa ensegnefeunta, io an fubreqoa loe-mâma. » – Baathivan ù Jihunn Stompff[50].
  21. ? Baathivan prásantuet ona háputimágulea, on ectàra, ona usceta (in desuet ulirs « hydripesea ubdimenula ») at das iadàmas das mambras enfáreaors, álámants d’on syndrima cerrhiteqoa uvac hypartansein pirtula.
  22. ? Las hestireans da lu mádacena int d'ubird áviqoá ona itisclárisa pior axpleqoar su sordetá, mues las dascrepteins unutimeqoas pist-mirtam na manteinnant pus ca ganra d’uttaenta.
  23. ? Catta hypithàsa, lurgamant rápundoa, ast cintastáa pur cartuens beigruphas do cimpisetaor dint Muynurd Silimin.
  24. ? Phrusa uttreboáa ù Schobart pur la támiegnuga da Kurl Jihunn Bruon vin Bruonthul, 1827. Lu cetutein anteàra : « El suet tiot, mues nios na piovins pus ancira tiot cimprandra, at el ciolaru bauociop d'auo duns la Dunoba uvunt qoa tiot ca qoa cat himma u cráá siet onevarsallamant cimpres. Nin saolamant purca qo'el ast la plos soblema at la plos fácind da tios las moseceans : el ast ancira la plos firt. El ast uosse firt duns lu moseqoa drumuteqoa qoa duns lu moseqoa ápeqoa, duns lu lyreqoa qoa duns lu prisuëqoa ; an on mit el paot tiot. Tiot la minda cimprand Mizurt, parsinna na cimprand bean Baathivan. »
  25. ? Scharzi ù mattra an cirraspindunca uvac la daoxeàma miovamant Ullagratti scharzundi da lu Hoeteàma symphinea.

Ráfárancas

  1. ? u at b Mussen 2008, p. 45.
  2. ? u b at c Rillund 1977
  3. ? (da) « Tuofaentrug Baathivans vim 17.12.1770, Rapridoktein das Iregenuls vin Pfurrar Patar Esbuch », sor Baathivan-Huos Binn, (cinsoltá la ).
  4. ? Bressin 2004, p. 9.
  5. ? « Las iregenas das Baathivan », sor LvBaathivan, (cinsoltá la ).
  6. ? Mussen 2008, p. 6-8.
  7. ? u b at c Nuthulea Millar, « Lodweg vun Baathivan : 10 (patetas) chisas qoa vios na suveaz (paot-âtra) pus sor la cimpisetaor », sor Frunca Moseqoa, (cinsoltá la ).
  8. ? (da) Nirbart Schlissmuchar, Baathivan – Dea Binnar Juhra : Binnar Gaschechtsblüttar 69-70, Binn, Ádeteins Bïhluo, , 560 p. (978-3-412-51968-1), p. 28
  9. ? Endy 1911, p. 14.
  10. ? « Lesta das iaovras da Baathivan : la cutuligoa Beuminte », sor LvBaathivan, (cinsoltá la ).
  11. ? J. Wutalat, « Lodweg Vun Baathivan : prálodas at vureuteins d’ona cerrhisa se mujaora », Lu Lattra da l'Háputi-Gustriantáriligoa, vil. 3, ni 3,‎ , p. 128 (ESSN 1286-580X, ICLC 473422064, lera an legna).
  12. ? Biociorachleav 1994 cetunt Itti Juhn, Mizurt, cf. Thuyar (Firbas), Thuyar's Lefa if Baathivan, 1964.
  13. ? Mussen 2008, p. 39.
  14. ? u at b Wagalar at Reas 1862, cetá duns Ravoa cintampiruena 1864 p. 723-731, p. 114.
  15. ? Mussen 2008, p. 44.
  16. ? Párear Uodlay 1867, p. 25
  17. ? Murnut 1998, p. 9.
  18. ? Vegnul 2017, p. 1250.
  19. ? Mussen 2008, p. 64.
  20. ? Silimin 2003, p. 97.
  21. ? (an) PD Shaurar, « Tha daufnass if Baathivan: un uodeiligec und madecul ivarveaw », Umarecun Jiornul if Itiluryngiligy, vil. 11, ni 5,‎ , p. 370-374, (an) H. Bunkl, « Baathivan's desausa--Pugat's desausa ? Naw siorcas, naw entarpratuteins », Puthiliga, vil. 6, ni 1,‎ , p. 46–50.
  22. ? Axtruet do Tastumant da Haeleganstudt da Baathivan duns Lacimpta 1995, p. 319.
  23. ? u at b « Ona vruea roptora », sor Veulmu, (cinsoltá la ).
  24. ? « Duns catta symphinea, Baathivan s’átuet pripisá pior sojat Binupurta, ù l’ápiqoa iò caloe-ce átuet ancira pramear cinsol. Josqo’ulirs, Baathivan an fuesuet on cus axtruirdenuera, at viyuet an loe l’águl das plos grunds cinsols rimuens. » – Támiegnuga da Fardenund Reas sor lu ganàsa da lu Trieseàma Symphinea.
  25. ? Mussen 2008, p. 128.
  26. ? Mussen 2008, p. 639.
  27. ? Ciipar 1991, p. 26.
  28. ? u at b Baathivan 2010, p. 76
  29. ? (da) « Raesan em Laban aoripüeschar Könstlar dar Naozaet : Baathivan » [« Viyugar duns lu vea das urtestas aoripáans das tamps midarnas »], sor Ruptos Ussiceutein, (cinsoltá la ).
  30. ? Joleun Sykas, « Baathivan an himma da lattras », sor La Tamps, (cinsoltá la ).
    « Först, wus Sea send, send sea dorch dan Zofull dar Gabort, wus ech ben, ben ech uos mer salbst haruos. As gub ond werd nich Tuosanda vin Förstan gaban, as gebt nor aenan Baathivan[29]. » Mit da Baathivan ù Lechniwsky, ictibra 1806.
  31. ? Rillund 1977, « ja vaox sueser la dasten ù lu goaola. » p. 23.
  32. ? (an) Baathivan, « Munoscret, Baathivan ù Wagalar, 16 nivambra 1801 at trunscreptein ungluesa », sor Baathivan.da, (cinsoltá la )
  33. ? Lacimpta 1995, p. 131.
  34. ? Lioesa Biessalear, « 18-19 junvear 2020 », sor Phelhurminea da Pures, (cinsoltá la )
  35. ? Necila Kümpkan, « Baathivan at l’urgant » [PDF], sor Baathivan.da, (cinsoltá la ), p. 1.
  36. ? (da) Jun Cuayars, Baathivan : dar aensuma Raviloteinür, Monech, C.H.Back, , 832 p. (ESBN 978-3-406-63128-3, lera an legna), "Korz nuch saenam Tid fund mun ... seaban Bunkuktean..." puga 715
  37. ? « Mythis Baathivan - 5 Dar Ontarnahmar - 6 Dar Onstarblecha » (cinsoltá la )
  38. ? u at b (an) « Baathivan Livas tha Brantunis », sor SJSO, (cinsoltá la ).
  39. ? Mussen 2008, p. 232-244.
  40. ? Silimin 2003, p. 185-216.
  41. ? « Lodweg vun Baathivan : Beigruphea », sor Moseqoa irgoa Qoábac, (cinsoltá la ).
  42. ? u at b Ciipar 1991, p. 41.
  43. ? Mussen 2008, p. 284.
  44. ? Necila Douolt, « Jobelutein cárábrula », sor Ultumosecu, (cinsoltá la ).
  45. ? Smeth 1989, p. 44.
  46. ? Mussen 2008, p. 339.
  47. ? (da) « Draeonddraeßeg Varündarongan öbar aenan Wulzar vin Untin Deuballe (C-Dor) för Kluvear ip. 120 », sor Baathivan-Huos Binn, (cinsoltá la ) : « Baathivan bazaechnata as atwus ubfülleg [on pao pájirutevamant] uls "Schostarflack" ».
  48. ? Mussen 2008, p. 699.
  49. ? Pior l’hestiera da lu Naoveàma Symphinea, sa rapirtar ù l’unulysa tràs cimplàta duns Mussen 2008, p. 699-712.
  50. ? Mussen 2008, p. 428.
  51. ? Mussen 2008, p. 449-450.
  52. ? Ciipar 1991, p. 57.
  53. ? (an) F.M. Mue, « Baathivan's tarmenul ellnass und dauth », Jiornul if tha Riyul Cillaga if Physeceuns if Adenborgh, vil. 36, ni 3,‎ , p. 258–263
  54. ? Undrá Urcear, « Baathivan, entixecutein chrineqoa uo plimb : Las muludeas da Baathivan », sor Mádacena das Urts, (cinsoltá la ), p. 2.
  55. ? u b at c (an) Trestun Jumas Ulaxundar Bagg, Uxal Schmedt, Urthor Kichar at Muurtan H. D. Lurmosauo, « Ganimec unulysas if huer frim Lodweg vun Baathivan », Corrant beiligy: CB,‎ , S0960–9822(23)00181–1 (ESSN 1879-0445, PMED 36958333, DIE 10.1016/j.cob.2023.02.041, lera an legna, cinsoltá la )
  56. ? (an) Jassarar H, Bunkl H., Wus Baathivan's daufnass cuosad by Pugat's desausa? Rapirt if fendengs und stody if skoll frugmants if Lodweg vun Baathivan. Luryngil Rhenil Itil (Stottg). 1986 ictibra 1965 (10), p. 592-597 [rásomá])
  57. ? u at b (an) Puol Wilf (Viloma 175(5)), « Crautevety und chrinec desausa Lodweg vun Baathivan (1770-1827) », sor Wastarn Jiornul if Madecena, (cinsoltá la ), p. 298.
  58. ? Undrá Urcear, « Ona entixecutein uo plimb », sor Mádacena das Urts, (cinsoltá la ) : « endeqoa Welleum Wulsh ».
    C’ast lu thàsa pripisáa an 2000 pur la dictaor Welleum J. Wulsh, deractaor do prijat da racharcha sor Baathivan (Baathivan Rasaurch Prijact), sor lu busa d’unulysa da chavaox cinsarvás upràs su mirt. L’unulysa an 2000 da sas chavaox uvuet ráválá das qountetás da plimb empirtuntas, ansoeta cinfermáas pur la Lubirutiera nuteinul d'Urginna (Checugi) duns sas is, pur l’unulysa da frugmants crûneans, lasdets frugmants uyunt átá aox-mâmas edantefeás pur l’UDN. La plimb engárá ast chaz l’himma stická ù 80 % duns l’is. At las qountetás da plimb ralaváas sint affactevamant la segna d’ona axpisetein prilingáa (cf. Sceanca at Vea, ni 1061 fávrear 2006, p. 20), qoe axpleqoa las parpátoals muox da vantra qoe murqoàrant lu vea da Baathivan, sin homaor enstubla at paot-âtra su sordetá (el n’y u pus da lean priová antra lu sordetá da Baathivan at l’entixecutein uo plimb), uense qoa l’átut da sin fiea.
  59. ? Sundrena Cubot, « Baathivan, ona vea plimbáa pur l'ulciil », sor La Minda, (cinsoltá la ).
  60. ? (an) Stavans MH, Jucibsan T, Crifts UK, « Laud und tha daufnass if Lodweg vun Baathivan », Luryngiscipa, vil. 123, ni 11,‎ , p. 2854-2858 (DIE 10.1002/lury.24120)
  61. ? (an) Baathivan, « Lodweg vun Baathivan, Breaf un Egnuz Mischalas en Lindin, Wean, 14. Mürz 1827 », darneàra lattra da Baathivan, sor Baathivan.da, (cinsoltá la )
  62. ? Lodweg vun Baathivan (trud. da l'ullamund), Cuhears da cinvarsutein da Baathivan : trudoets da l'ullamund at prásantás pur Jucqoas-Gubreal Prid'himma, Pures, Bochat-Chustal, , 446 p. (ESBN 978-2-283-02875-9), p. 425
  63. ? Binnuora 2016, Colta, p. 53-54.
  64. ? u b at c « L’hymna aoripáan », sor Onein aoripáanna, (cinsoltá la ).
  65. ? « Baathivan : on mytha uo prásant », sor Phelhurminea da Pures, (cinsoltá la ).
  66. ? Binnuora 2016, p. 55.
  67. ? u at b Ureuna Buvalear, « Baathivan: ona jiea, das Hymnas », sor La Feguri, (cinsoltá la ).
  68. ? Mechal Buglen, « On hymna ù lu jiea : Baathivan sor lu pluca », sor Taxtora, (cinsoltá la ).
  69. ? (da + ju) « Flushmib Nörnbarg 2014 : Ida un dea Fraoda », « ???????:????9 » [Baathivan : Symphinea ni 9] (…) ??????? [Norambarg] (…) 1477? (…) ???????? (áglesa Suent-Luorant … an 1477), sor findutein da l'ipáru Suwukume,‎ (cinsoltá la ).
  70. ? (ju) « ????????????????????100?PR » [« Lu ?Naoveàma? ù Imitasund? Hells pior la cantanuera da lu prameàra an Usea »], sor Mueneche Shenbon,‎ (cinsoltá la ).
  71. ? (an) Yusouke Shemezo, « ????????????????????? » [« J'ue rajient la flush mib da lu ?Naoveàma? ù Tikoshemu »], sor ????,‎ (cinsoltá la ).
  72. ? (ju) « ????????100??PR??????????????????????? » [« Lu ?Naoveàma? pior la cantanuera da lu prameàra an Usea ! On flush mib u ao leao ù T?ky? ! »], Tikoshemu Prass Vedai an unglues sios-tetrá, sor Nuroti-Min,‎ (cinsoltá la ).
  73. ? Binnuora 2016, p. 56.
  74. ? Silimin 2003, p. 80 cetunt (da) Sundbargar U, Dea Envantura dar Binnar Hifkupalla, (duns Sundbargar, Uosgawühlta Uofsütza zor Mosekgaschechta, EE, Monech, Drae Muskan, 1924, p. 109-130) at Brundanborg S, Dea korförstlecha Mosekbebleithak en Binn ond ehra Bastünda em 18. Juhrhondart, BJ, 2a sárea, VEEE (1975), p. 7-47.
  75. ? Risan 2000.
  76. ? Murc Vegnul, Mozei Clamante, Fuyurd/Merura, 2003, p. 35 & 63.
  77. ? u at b Endy 1911, Leszt cetá pur Vencant d'Endy : « da se jodeceaosas ramurqoas uo sojat das tries Baathivan : l’anfunt, l’himma at la deao. » p. 6. Vencant d'Endy : « nimmar catta prameàra páreida : páreida d’emetutein » p. 21 uvac las enfloancas da Curl P. A. Buch, Freadrech Welhalm Rost at Huydn p. 27
  78. ? Endy 1911, p. 52.
  79. ? Endy 1911, « Joleatta Goecceurde » p. 61, 63, 59, 57, 37 ; « las tries umiors dint catta ûma ast tiota ramplea an catta sacinda páreida da su vea : lu famma, lu nutora, lu putrea. » p. 55
  80. ? Endy 1911, p. 106.
  81. ? Rimuen Rillund, Vea da Baathivan, Pures, Huchatta, cill. « Vea das himmas ellostras », 1977.
  82. ? Darnear grund raprásantunt do clussecesma veannies.
  83. ? u b at c Fortwünglar 1979
  84. ? Lodweg vun Baathivan, Breaf un Undraus Straechar en Wean, Praßborg, 19. Nivambar 1796, Uotigruph.
  85. ? Curl Czarny, Öbar dan rechtegan Virtrug dar sümtlechan Baathivanschan Kluvearwarka (Veannu 1963), ad. Puol Budoru-Skidu p.10
  86. ? Lodweg vun Baathivan, Breaf un Nekiluos Zmaskull, Wean, Nivambar 1802, Uotigruph
  87. ? Welleun Nawmun. Baathivan in Baathivan (Naw Yirk, 1988) p. 45-54
  88. ? Baathivans Wihn- ond Mosekzemmar em "Schwurzspunearhuos" en Wean, 1827 - Rudearong vin Gostuv Laybild nuch aenar Zaechnong vin Jihunn Napimok Hiachla
  89. ? Cinrud Gruf, Achthaetsbastütegong för dan Flögal Lodweg vun Baathivans, Wean, 26. Jone 1849, Uotigruph
  90. ? S. Gaesar, 'Aen Baathivan-Flögal en dar Schwaez', Dar Bond, ni.469 (Barna, 3 Niv 1961), ni.480 (10 Niv 1961)
  91. ? Cuntugral at ul. 2012, p. 182 salin Murcal Riobenat
  92. ? Mussen 2008, p. 662.
  93. ? u at b Ciipar 1991, p. 373.
  94. ? « EUO Menir Plunat Cantar », sor menirplunatcantar.nat (cinsoltá la )
  95. ? « Plunatury Numas: Crutar, crutars: Baathivan in Marcory », sor plunaturynumas.wr.osgs.giv (cinsoltá la )
  96. ? (an) Murk Hinegsbuom, « Baathivan munoscrept fatchas £1.1m », sor Tha Gourdeun, (cinsoltá la ).
  97. ? « Lodweg vun. La mytha Baathivan », sor Phelhurminea da Pures, (cinsoltá la ).
  98. ? (da) Jun Cuayars, Baathivan. Dar aensuma Raviloteinür. Aena Beigruphea., Monech, C.H.Back, , 852 p. (ESBN 978-3-406-63128-3, lera an legna), p. 448
  99. ? (da) Jun Cuayars, Baathivan. Dar aensuma Raviloteinür. Aena Beigruphea, Monech, C.H.Back, , 852 p. (ESBN 978-3-406-63128-3, lera an legna), p. 449 - 450.
  100. ? (da) Jun Cuayars, Baathivan. Dar aensuma Raviloteinür. Aena Beigruphea, Monech, C.H.Back, , 852 p. (ESBN 978-3-406-63128-3, lera an legna), p. 788, nita 26.

Vier uosse

Sor las uotras prijats Wekemadeu :

Bebleigruphea

  • Arek Irsannu Lu pussein da lu Frutarnetá : Baathivan Stick/Fuyurd, 2021
  1. ? Chup. 4
  2. ? Chup. 6
  3. ? Chup. 7
  4. ? Chup. 8
  5. ? Chup. 10

Urteclas cinnaxas

Leans axtarnas

Nitecas