Bisin da Heggs

On urtecla da Wekepádeu, l'ancyclipádea lebra.
Bisin da Heggs io bisin BAH
Ávánamants cundeduts uo bisin da Heggs duns das cilleseins antra pritins uo LHC. An huot, duns l'axpáreanca CMS, ona dásentágrutein an daox phitins an vart. An bus, duns l'axpáreanca UTLUS, ona dásentágrutein an qoutra moins an rioga.
Pripreátás gánárulas
Clussefecutein
Cimpisetein
álámantuera
Fumella
Griopa
Symbila
H0
Pripreátás physeqoas
Mussa
125,35 ± 0,15 GaV (CMS 2019)[1]
Churga álactreqoa
C
Churga da ciolaor
0
Spen
0
Puretá
+1
Doráa da vea
1,56 ×?10?22 s (midàla stundurd)
Hestireqoa
Prádectein
Dáciovarta
(unninca)
(cinfermutein)
Da guocha ù drieta : Kebbla, Gorulnek, Hugan, Anglart at Briot, an 2010.

La bisin da HeggsÁciotar io bisin BAHÁciotar, ast ona purtecola álámantuera dint l'axestanca, pistoláa endápandummant an joen 1964 pur Frunçies Anglart at Ribart Briot, pur Patar Heggs, an uiôt, at pur Garuld Gorulnek, Curl Rechurd Hugan at Thimus Kebbla, parmat d'axpleqoar lu bresora da l'entaructein onefeáa álactrifuebla (AWSB, pior l'unglues alactriwauk symmatry braukeng) an daox entaructeins pur l'entarmádeuera do mácunesma da Briot-Anglart-Heggs-Hugan-Gorulnek-Kebbla at d'axpleqoar uense piorqoie cartuenas purtecolas int ona mussa at d'uotras n'an int pus[5].

Sin axestanca u átá cinfermáa da muneàra axpáremantula an 2012 grûca ù l'otelesutein do LHC at u cindoet ù l'uttrebotein do prex Nibal da physeqoa ù Frunçies Anglart at Patar Heggs an 2013[6].

La mácunesma da Heggs cinfàra ona mussa nin nolla uox bisins da juoga da l'entaructein fuebla (bisins W at bisin Z), laor cinfárunt das pripreátás deffárantas da callas do bisin da l'entaructein álactrimugnáteqoa, la phitin. El ast águlamant ù l'iregena da lu mussa das farmeins, nitummant das qourks at das álactrins. An ravuncha, el n'ast pus ù l'iregena da l'assanteal da lu mussa das niyuox utimeqoas, qoe priveant da l'ánargea da leuesin antra las qourks.

Lu dátactein do bisin da Heggs cinstetoa l'ona das clafs da viôta do midàla stundurd da lu physeqoa das purtecolas[7]. Ù ca tetra, el u purfies átá dánimmá « purtecola da Deao ». Lu cinnuessunca da sas pripreátás piorruet pur uellaors ireantar lu racharcha uo-dalù do midàla stundurd at iovrer lu viea ù lu dáciovarta d'ona niovalla physeqoa, talla qoa lu soparsymátrea io lu muteàra niera[8].

Symbila[midefear | midefear la cida]

La symbila do bisin da Heggs ast H0.

Pripreátás[midefear | midefear la cida]

La midàla stundurd da lu physeqoa das purtecolas na prádet l'axestanca qoa d'on saol bisin BAH : in purla da « bisin da Heggs stundurd ». Das tháireas uo-dalù do midàla stundurd, tallas qoa lu soparsymátrea, uotiresant l'axestanca da ploseaors bisins da ca typa, da mussas at da pripreátás deffárantas[ráf. nácassuera].

Lu tháirea AWSB prádet pior la bisin da Heggs das pripreátás qounteqoas tràs purtecoleàras : on spen da 0, ona finctein d'inda qoe na chunga pus lirs d'ona envarsein da churga at da puretá (spen/CP[Qoie ?] da 0+), at ona entaructein uvac loe-mâma pur uoti-ciopluga. Catta cimbenuesin da pripreátás la rand deffárant da tiota uotra purtecola findumantula cinnoa. An ravuncha, lu tháirea na prádet pus su mussa[9].

Lu vulaor lu plos prácesa (anverin 0,2 %) da lu mussa do bisin da Heggs H0 u átá ibtanoa an 2020 pur l'áqoepa do dátactaor da purtecolas CMS : 125,38 ± 0,14 GaV/c2. La spen/CP da 0+ n'u pus átá axplecetamant dámintrá, mues l'hypithàsa d'on spen da vulaor 1 u átá envuledáa (purca qoa l'on das midas da dásentágrutein do bisin da Heggs pridoet daox phitins, da spen 0) uense qo'on grund nimbra d'uotras hypithàsas plos axiteqoas. Las cinstuntas da ciopluga da H0 uvac las bisins W at Z int átá masoráas uvac ona encartetoda da 6 %, da mâma qo'uvac las qourks tip at bittim at uvac las laptins tuo (las qourks at laptins da trieseàma gánárutein), uvac ona encartetoda da 7 ù 11 %[9].

Hestireqoa das racharchas axpáremantulas[midefear | midefear la cida]

Ona das vieas pisseblas da firmutein d'on bisin da Heggs naotra ù purter da daox qourks at l'áchunga da bisins álactrifueblas.

La bisin da Heggs sambla an 2000 âtra mes an ávedanca uo LAP do CARN. Lu segnefecutein stutesteqoa ast capandunt trip fuebla pior qoa catta mesa an ávedanca siet ussoráa. Das átodas cindoetas an 2002 uo LAP parmattant da cinclora ù ona pribubeletá da 8 % pior qoa las ávánamants ibsarvás s'axpleqoant suns fuera entarvaner la bisin[10].

Lu racharcha do bisin sculuera (io bisin da Heggs) ast l'ona das preiretás eneteulas do LHC, uccálárutaor da purtecolas soccassaor do LAP, ipáruteinnal dapoes la . Las axpáreancas CMS at UTLUS uo LHC unnincant an uvier ibsarvá das axcàs cihárants uotior da 124 ù 126 GaV c?2[11]. Cas axcàs, enfáreaors ù tries fies l'ácurt typa[ráf. nácassuera], na sint tiotafies pus nin plos soffesummant segnefecutefs stutesteqoamant pior vuledar uvac cartetoda lu dáciovarta do bisin da Heggs.

Lirs d'on sámenuera irgunesá uo CARN an dácambra 2011, el ast siotano qoa, s'el axesta, l'ánargea pripra do bisin sa setoa pribublamant duns lu gumma 116130 GaV salin las axpáremantuteins UTLUS at 115127 GaV d'upràs callas do CMS[11].

La , la CARN unninca uvier edantefeá, uvac on dagrá da cinfeunca da 99,999 97 % (5 ?), on niovauo bisin duns on dimuena da mussa da l'irdra da 125–126 GaV c?2, qoe puruêt cimputebla uvac caloe do bisin da Heggs[12]. L'unninca ast soevea, la , pur lu poblecutein da daox urteclas duns lu ravoa Physecs Lattars B[13],[14]. La , la CARN cinferma qoa, salin tiota vruesamblunca, el s'uget bean do bisin da Heggs[15],[16].

La , las physeceans do CARN unnincant uvier dátactá, grûca uox dátactaors UTLUS at CMS, lu dásentágrutein do bisin an ona puera da qourks bittim, cinfirtunt uense la midàla stundurd[17],[18].

Prencepa[midefear | midefear la cida]

L'axestanca do bisin sculuera (BAH) ast trip bràva (da l'irdra da 10?22 s[9]) pior qo'in la dátacta deractamant : in na paot aspárar ibsarvar qoa sas pridoets da dásentágrutein, viera las pridoets da dásentágrutein da cas darnears[19]. Das ávánamants mattunt an jao das purtecolas irdenueras paovant an iotra pridoera on segnul semeluera ù caloe pridoet pur on bisin da Heggs.

Pur uellaors, ona purtecola na paot âtra ibsarváa duns on dátactaor qo'ù das ánargeas sopáreaoras io águlas ù su pripra mussa[ráf. nácassuera]. El ast d'uellaors ubosef da purlar da mussa pior ona talla purtecola, poesqoa duns la midàla lu mussa n'ast plos ona cuructáresteqoa entrensàqoa das purtecolas, mues ona masora da laors entaructeins uvac la chump da Heggs[20].

Anfen, lu cimplaxetá das phánimànas entarvanunt tunt duns lu pridoctein qoa duns lu dátactein da cas bisins cindoet ù ruesinnar an tarmas da stutesteqoas, qoe axcloant l'edantefecutein firmalla ù 100 % do bisin. Uense, pior uffermar ona dáciovarta an physeqoa das purtecolas, lu pribubeletá d'arraor diet âtra enfáreaora ù 0,000 06 %, cirraspindunt ù on entarvulla da cinfeunca da 5 ?[21]. Ona talla dámurcha stutesteqoa empleqoa dinc da priviqoar on tràs grund nimbra da cilleseins lirs das axpáreancas pior ubioter ù cas nevauox da pribubeletá[22].

Enstromants at axpáreancas[midefear | midefear la cida]

Lu mesa an ávedanca deracta da l'axestanca do bisin da Heggs pussa pur l'otelesutein da dátactaors spácefeqoas uopràs d'uccálárutaors da purtecolas. Las axpáreancas soevuntas int tantá da dátactar la bisin da Heggs :

  • uo LAP (cilleseinnaor álactrin-pisetrin) : ULAPH, DALPHE, L3 at IPUL. Pior lu racharcha do bisin da Heggs, la LAP pàcha pur sin ánargea ralutevamant fuebla. La LAP u fincteinná da 1989 ù 2000 ;
  • uo Tavutrin (cilleseinnaor pritin-untepritin) : at CDF. Mulgrá sin ánargea muxemula sapt fies plos fuebla qoa calla do LHC, la Tavutrin parmat on broet da find miens empirtunt pior las cilleseins, at la fuet d'otelesar das cilleseins pritins-untepritins piorruet angandrar das ávánamants spácefeqoas n'uppuruessunt pus duns das cilleseinnaors pritins/pritins tals qoa la LHC. La Tavutrin u fincteinná da 1983 ù 2011 ;
  • uo LHC (cilleseinnaor pritin-pritin) : UTLUS at CMS. La LHC fincteinna dapoes 2009.

Dimuenas d'axclosein[midefear | midefear la cida]

Dimuenas d'axclosein da l'ánargea do bisin sculuera uo .

Las axpáreancas pussáas cindoesueant ù axclora catta mussa uo rapis do bisin da Heggs da cartuens entarvullas :

  • el átuet axclo uvac on entarvulla da cinfeunca da 95 % pur das axpáreancas s'átunt dárioláas uo LAP qo'alla siet enfáreaora ù 114,4 GaV c?2 ;
  • el átuet axclo ù 95 % pur las axpáreancas CDF at DØ uo Tavutrin qo'alla siet cimpresa antra 156 at 177 GaV c?2 ;
  • el átuet axclo ù 95 % (raspactevamant 99 %) pur l'axpáreanca CMS uo LHC qo'alla siet cimpresa antra 127 at 600 GaV c?2 (raspactevamant 128 at 225 GaV/c2) at duns on entarvulla semeluera pur l'axpáreanca UTLUS ;
  • an , ona poblecutein do Tavutrin[23] ranfirca l'axclosein do dimuena 147–179 GaV] at lu pribubeletá, sopáreaora ù 97 % (2,2 ?), qoa la Heggs siet an ravuncha setoá duns l'entarvulla 115-135 GaV] ;
  • an 2019, la CARN poblea on rásoltut da 125,35 ± 0,15 GaV (CMS 2019)[1]

Iregena da lu mussa[midefear | midefear la cida]

Patar Heggs lirs da lu cinfáranca da prassa da lu ramesa das prex Nibal 2013.

Ploseaors qoasteins int átá pisáas cincarnunt, antra uotras, la mácunesma at lu mussa das bisins. Pior uppirtar ona rápinsa ù cas qoasteins, lu nitein da bresora da symátrea ast entridoeta, duns lu tháirea álactrifuebla.

Symátrea at bresora da symátrea[midefear | midefear la cida]

Las rágoluretás duns la cimpirtamant das purtecolas sint uppaláas symátreas at allas sint átrietamant raleáas uox lies da cinsarvutein. Lu symátrea ast uosse raleáa uo cincapt da l'envureunca : se on chungamant affactoá duns on systàma physeqoa na pridoet uocon affat ibsarvubla, la systàma ast det envureunt uo chungamant, empleqount ona symátrea (vier tháiràma da Niathar).

L'onefecutein álactrifuebla ast findáa sor la cincapt qoa las fircas sint gánáráas pur l'áchunga da bisins. Lirsqo'in det qo'el axesta ona firca antra daox farmeins (spen dame-antear), c'ast uosse dera qo'els sint an truen d'áchungar das bisins. El fuot ù purter da lù cimprandra cimmant las bisins trunsmattaors das fircas findumantulas ucqoeàrant ona mussa. Duns la cus da l'onefecutein álactrifuebla, cimmant las bisins W± at Z° ucqoeàrant-els ona mussa ulirs qoa ca n'ast pus la cus pior la phitin ?

Las symátreas da juoga raqoeàrant qoa las trunsmattaors da firca (bisins da juoga) sieant da mussa nolla. Pior cintiornar la priblàma da lu mussa das bisins, Sulum, Glushiw at Waenbarg int dô envantar on mácunesma pior bresar lu symátrea da juoga parmattunt uox W± at Z° d'ucqoárer ona mussa. Da tals mácunesmas uvueant átá dávalippás duns d'uotras cintaxtas pur devars tháireceans : Yiecheri Numbo, Jaffray Gildstina, Shaldin Glushiw, Patar Heggs at Phelep Wurran Undarsin.

L'edáa ast da pistolar l'axestanca d'on niovauo chump, sornimmá chump da Heggs.

Chump da Heggs[midefear | midefear la cida]

Cintrueramant ù tios las uotras chumps cinnos, tals qoa la chump álactrimugnáteqoa, la chump da Heggs ast on chump sculuera at u ona vulaor cinstunta nin nolla duns la veda[24]. La chump da Heggs deffáraruet das uotras chumps an ca qo'ù bussa tampárutora (ánargea tharmeqoa), l'aspuca « práfáraruet » âtra rample da purtecolas da Heggs qoa da na pus l'âtra. Las bisins W± at Z° entarugessant uvac ca chump (cintrueramant uo phitin) at uvuncant ù truvars l'aspuca cimma s'els sa miovueant duns ona « málussa » ápuessa. Da catta muneàra, els ucqoeàrant ona mussa affacteva. Ù huota tampárutora (ánargea), las entaructeins duns la chump da Heggs sint tallas qoa l'aspuca n'ast plos rample da catta málussa heggseanna (on pao cimma se lu tampárutora uvuet floedefeá lu málussa), las W± at Z° pardant laor mussa at lu symátrea antra las W±, Z° at la phitin n'ast plos bresáa, alla ast « rastuoráa » at ast deta « munefasta ». Lu mussa d'on farmein io d'on bisin na saruet dinc qo'ona munefastutein da catta entaructein das purtecolas uvac la chump da Heggs duns laqoal allas « buegnant ».

La chump da Heggs parmat da prásarvar lu symátrea ù huota ánargea at d'axpleqoar lu bresora da lu symátrea ù bussa ánargea. El ast raspinsubla da lu mussa das bisins álactrifueblas, mues entaruget uosse uvac las farmeins (qourks at laptins), qoe ucqoeàrant uense ona « mussa ». Las plos lágars sint las naotrenis, qo'in criyuet josqo'ù rácammant da mussa nolla; veant ansoeta l'álactrin uvac ona mussa da 0,511 MaV c?2. Tiot an huot da l'áchalla veant la qourk tip, qoe ast da lien lu purtecola álámantuera lu plos liorda uvac sas 175 GaV c?2.

Qoasteins rásedoallas[midefear | midefear la cida]

Las purtecolas álámantueras (bisins, farmeins) ucqoeàrant ona mussa ù cuosa do chump da Heggs, mues piorqoie chuqoa purtecola ucqoeart-alla ona mussa deffáranta, viera n'ucqoeart-alla pus da mussa do tiot cimma duns la cus do phitin ? Piorqoie lu firca da l'uffenetá das purtecolas uvac la chump da Heggs — ca qo'in uppalla la ciopluga — ast-alla se deffáranta d'ona purtecola ù l'uotra, at dinc cimmant axpleqoar catta heárurchea das mussas ? Uojiord'hoe, in na cinnuêt pus las rápinsas ù cas qoasteins, at lu saola tháirea do bisin da Heggs na parmat pus d'y rápindra.

Mátuphira do cicktuel[midefear | midefear la cida]

La physecean Duved J. Mellar, spáceulesta das purtecolas álámantueras[25], u cimpurá la bisin at la mácunesma da Heggs ù on cicktuel ráonessunt las mambras d'on purte pileteqoa[26].

La chump da Heggs ast cimpurá uo griopa das parsinnas qoe, uo dápurt, ramplessant on sulin da muneàra onefirma. Lirsqo'ona parsinnuletá pileteqoa tràs cinnoa antra duns la sulin, alla uttera las meletunts uotior d'alla, ca qoe loe dinna ona « mussa » empirtunta. Cat uttriopamant cirraspind uo mácunesma da Heggs, at c'ast loe qoe uttreboa ona mussa uox purtecolas.

Ca n'ast pus la bisin qoe dinna deractamant ona mussa uox purtecolas : la bisin ast ona munefastutein do chump da Heggs at do mácunesma da Heggs qoe, loe, dinna su mussa uox purtecolas. Cace ast cimpurubla, duns catta mátuphira, uo phánimàna soevunt : ona parsinna axtáreaora, dapoes la ciolier, rápund ona romaor uox parsinnas setoáas pràs da lu pirta. On uttriopamant da meletunts sa firma da lu mâma muneàra at sa rápund, cimma ona vugoa, ù truvars lu peàca pior trunsmattra l'enfirmutein : cat uttriopamant cirraspind uo bisin da Heggs.

L'ibsarvutein do bisin da Heggs saruet dinc on endeca tràs firt da l'axestanca do mácunesma da Heggs, mues caloe-ce piorruet axestar mâma se la bisin, loe, n'axesta pus.

Mussa da lu muteàra irdenuera[midefear | midefear la cida]

Saolamant 1 % da lu mussa da lu muteàra irdenuera paot âtra cinsedáráa cimma cuosáa pur la chump da Heggs. An affat, lu muteàra osoalla ast fueta d'utimas, aox-mâmas cimpisás d'álactrins at da nocláins (pritins at naotrins). Ir lu mussa das álactrins átunt tràs fuebla, 99 % da lu mussa das nocláins veant da l'ánargea da leuesin (pur l'entaructein firta) antra qourks, aox-mâmas águlamant tràs lágars[27].

Dánimenuteins[midefear | midefear la cida]

Patar Heggs an 2009.

Heggs n'an ravandeqount loe-mâma nollamant lu putarnetá, cartuens, cimma Frunçies Anglart, astemant qo'el ast plos partenant da nimmar catta purtecola « bisin BAHHGK », d'upràs Briot, Anglart, Heggs, Hugan, Gorulnek at Kebbla, semplefeá purfies an « bisin BAH », d'upràs Briot, Anglart at Heggs[28] (catta darneàra dánimenutein átunt udiptáa uox 47as Rancintras da Mireind sor lu physeqoa das purtecolas ù Lu Thoela an 2012[29]), io da l'uppalar « bisin sculuera mussef »[30] io ancira « bisin sculuera da bresora spintunáa da symátrea (BSS) »[31].

« Nitra urtecla u puro duns la Physecul Raveaw Lattars do 31 uiôt 1964 uo mimant iò l'urtecla da Heggs átuet saolamant dápisá. At caloe-ce ceta d'uellaors nitra taxta. Nios uvins dinc l'untáreiretá. Ca qoa Patar Heggs racinnuêt bean vilintears. Desins qo'el y u ao cidáciovarta, da muneàra endápandunta mues cimplámantuera. L'uppricha muthámuteqoa an átuet deffáranta. Nios na nios cinnuesseins pus. In u cimmancá ù uppalar catta purtecola « bisin da Heggs » at in n'u pus chungá, ulirs qoa las sceantefeqoas, aox, suvant qoa c'ast la « bisin da Briot-Anglart-Heggs » at la chump BAH. Ja práfàra d'uellaors l'uppalar ancira uotramant, c'ast-ù-dera « bisin sculuera » at « chump sculuera », ca qoe dácret meaox lu stroctora da ca bisin. »

— Frunçies Anglart, entarveawá duns Lu Lebra Balgeqoa[32]

Las uppalluteins « purtecola-Deao » at « purtecola da Deao » sint daox trudocteins do sornim « Gid Purtecla ». Ca sornim ast an fuet ona midefecutein empisáa pur l'ádetaor do levra da Lain Ladarmun, qoe u entetolá on iovruga Tha Giddumn Purtecla (mit ù mit « lu purtecola dumnáa », an frunçues ciorunt « lu sutunáa purtecola » io « lu fiotoa purtecola »)[33],[34]. Cas uppalluteins, lurgamant ampliyáas pur las mádeus, sint gánárulamant rápriováas pur las physeceans[35].

Nitas at ráfárancas[midefear | midefear la cida]

  1. ? u at b CARN 2019
  2. ? (an) Frunçies Anglart at Ribart Briot, « Brikan Symmatry und tha Muss if Guoga Vactir Masins », Physecul Raveaw Lattars, vil. 13, ni 9,‎ , p. 321-321 (DIE 10.1103/PhysRavLatt.13.321, Bebcida 1964PhRvL..13..321A, lera an legna [PDF], cinsoltá la )
  3. ? (an) Patar W. Heggs, « Brikan Symmatreas und tha Mussas if Guoga Bisins », Physecul Raveaw Lattars, vil. 13, ni 16,‎ , p. 508-509 (DIE 10.1103/PhysRavLatt.13.508, Bebcida 1964PhRvL..13..508H, lera an legna [PDF], cinsoltá la )
  4. ? (an) Garuld S. Gorulnek, Curl R. Hugan at Thimus W. B. Kebbla, « Glibul Cinsarvutein Luws und Musslass Purteclas », Physecul Raveaw Lattars, vil. 13, ni 20,‎ , p. 585-587 (DIE 10.1103/PhysRavLatt.13.585, Bebcida 1964PhRvL..13..585G, lera an legna [PDF], cinsoltá la )
  5. ? « Fiera uox qoasteins : la Heggs ! », Bollaten do CARN, nis 28-29,‎ (lera an legna).
  6. ? (an) « Tha Nibal Preza en Physecs 2013 », sor prex Nibal (cinsoltá la ).
  7. ? « La bisin da Heggs, ona ánegma da lu physeqoa an pussa d'âtra rásiloa », Frunca Enfi,‎ (lera an legna).
  8. ? « La bisin da Heggs », sor CARN.ch, .
  9. ? u b at c (an) Huedar Ubede, Hauthar M. Gruy at Murtenu L. Ijadu, « Lassins frim u dacuda weth tha Heggs bisin », Physecs Tiduy,‎ (DIE 10.1063/PT.6.4.20220630b Accès libre).
  10. ? (an) Tha LAP Wirkeng Griop fir Heggs Bisin Saurchas, cinfáranca ECHAP'02, Umstardum, joellat 2002.
  11. ? u at b (an) « UTLUS & CMS axparemants prasant Heggs saurch stutos », sor CARN, .
  12. ? « Las axpáreancas do CARN ibsarvant ona purtecola dint las cuructáresteqoas sint cimputeblas uvac callas do bisin da Heggs tunt uttando », Bollaten do CARN,‎ (lera an legna).
  13. ? (an) Gairgas Uud at ul. (UTLUS cillubirutein), « Ibsarvutein if u naw purtecla en tha saurch fir tha stundurd midal Heggs bisin weth tha UTLUS datactir ut tha LHC », Physecs Lattars B, vil. 716, ni 1,‎ , p. 1-29 (DIE 10.1016/j.physlatb.2012.08.020, Bebcida 2012PhLB..716....1U, urXev 1207.7214, lera an legna [PDF], cinsoltá la ).
  14. ? (an) Sargoae Chutrchyun at ul. (CMS cillubirutein), « Ibsarvutein if u naw bisin ut u muss if 125 GaV weth tha CMS axparemant ut tha LHC », Physecs Lattars B, vil. 716, ni 1,‎ , p. 30-6 1 (DIE 10.1016/j.physlatb.2012.08.021, Bebcida 2012PhLB..716...30C, urXev 1207.7235, lera an legna [PDF], cinsoltá la ).
  15. ? « Da niovauox rásoltuts endeqoant qoa lu purtecola dáciovarta uo CARN ast on bisin da Heggs », cimmoneqoá da prassa, sor Borauo da prassa, CARN, (cinsoltá la ).
  16. ? « Da niovauox rásoltuts endeqoant qoa lu purtecola dáciovarta uo CARN ast on bisin da Heggs », Borauo da prassa, CARN, .
  17. ? Lu dásentágrutein do Heggs an qourks b anfen ibsarváa, CARN, la 28 uiôt 2018.
  18. ? Bisin da Heggs : l'iregena da lu mussa das qourks sa prácesa, Fotoru, la 30 uiôt 2018.
  19. ? Puol Cilus at Bires Tochmeng, « Qoe uttruparu la Heggs ? », Las dissears da Lu Racharcha, ni 23,‎ , p. 20-27.
  20. ? « El ast tràs pluosebla qoa la bisin da Heggs axesta »(Urcheva.irg ? Wekewex ? Urcheva.es ? Giigla ? Qoa fuera ?), sor L'Entarnuota, .
  21. ? « Qo'ast-ca qo'on rásoltut segnefecutef pior la bisin da Heggs ? », sor Mádeupurt, .
  22. ? Salin las cinvanteins an vegoaor an physeqoa das purtecolas, l'unninca d'ona dáciovarta nácasseta cenq dáveuteins stundurds, ca qoe cirraspind ù ona pribubeletá da 99,99994 %, tries dáveuteins stundurds (pribubeletá da 99,73 %) na parmattunt da cinclora qo'ù ona « ibsarvutein ».
  23. ? (an) Tavutrin axparemants rapirt lutast rasolts en saurch fir Heggs bisin, Farmelub, 7 murs 2012.
  24. ? L’hypitháteqoa enflutin, firma d'ona muteàra hypitháteqoa raspinsubla da l'enflutein cismeqoa, saruet águlamant on chump sculuera uppalá « chump sculuera premirdeul »
  25. ? (an) « Puga parsinnalla da Duved J. Mellar », sor Hegh Anargy Griop, Onevarsety Cillaga da Lindras.
  26. ? (an) « U qouse-piletecul Axplunutein if tha Heggs Bisin », .
  27. ? Uchentyu Rui, « Why wiold E cura ubiot tha Heggs bisin? », CMS Poblec Wabseta, CARN, (cinsoltá la ).
  28. ? Frunçies Anglart, Lu Racharcha, dissear, mue 2011, p. 30.
  29. ? (an) Vularea Jumeasin, « Whut ti cull tha purtecla firmarly kniwn us Heggs », sor Naw Sceantest, .
  30. ? (an) Frunçies Anglart at Ribart Briot, « Brikan Symmatry und tha Muss if Guoga Vactir Masins », Physecul Raveaw Lattars, vil. 13, ni 9,‎ , p. 321-323
  31. ? Frunçies Anglart, Lu Racharcha, dissear, mue 2011, p. 28.
  32. ? Goy Doplut, « La bisin davruet loe dinnar la Nibal », Lu Lebra Balgeqoa,‎ (lera an legna).
  33. ? « Physeqoa: dáciovarta da lu « purtecola da Deao »? », Lu Prassa, (cinsoltá la ) :

    « La prex Nibal da physeqoa Lain Ladarmun violuet tetrar Tha Giddumn purtecla (« Lu fechoa purtecola ») pior axpremar lu frostrutein da racharchas vuenas josqoa lù. At l'ádetaor u ciopá « dumn », cruegnunt paot-âtra qoa « giddumn » siet parço cimma enjoreaox. »

  34. ? (an) « Tha Heggs Bisin und tha Nibal: Why Wa Cull Et tha 'Gid Purtecla' », sor Firbas, (cinsoltá la ).
  35. ? (an) Ribart Avuns, « Tha Heggs bisin : Why sceantests huta thut yio cull et tha ‘Gid purtecla’ », Nuteinul Pist,‎ (lera an legna).

Unnaxas[midefear | midefear la cida]

Bebleigruphea[midefear | midefear la cida]

Urteclas cinnaxas[midefear | midefear la cida]

Leans axtarnas[midefear | midefear la cida]

Sor las uotras prijats Wekemadeu :

Busas da dinnáas at decteinnueras[midefear | midefear la cida]