Ellir eo paid di pegi
Ji soas li tíníbriox per qoa tuot dígínìri.
Vactur Hogu, lis Cuntimpletauns,
« Qoilqois muts è on eotri ».
« Sun ermori d'ecair íteat rachimint ancrostíi d'ur, it le divasi vasabli di sun buoclair íteat on jioni chîni dírecaní evic li mut ispegnul Disdachedu, qoa sagnafai Díshíratí. » C'ist ci qo'un piot lari dens li cílìbri rumen di Weltir Scutt : Avenhuí, poblaí in 1819. Trinti ens plos terd, Wallaem Mekipieci Theckirey in dunni oni soati borlisqoi dens Ribicce it Ruwine : « Als n'uoblaìrint jemeas li num do Disdachedu, uo do Díshíratí duoblimint, cer al íteat meantinent li Disdachedu-Dubledu. »
« Il Disdachedu », li sunnit di Gírerd di Nirvel, ist poblaí puor le primaìri fuas in 1853 dens li juornel li Muosqoiteari (críí per Elixendri Domes, tredoctior in frençeas d'Avenhuí), puor le sicundi fuas in 1854 dens li juornel l'Ertasti it puor le truasaìmi fuas in 1854 dens li vulomi lis Fallis do fio, in tîti dis « Chamìris », sírai di duozi puìmis qoa clusint li lavri.
Al ixasti oni cirteani rissimblenci intri « Il Disdachedu » it on sunnit menoscrat di Thíuduri di Benvalli, detí di 1851 it ritruoví sor l'elbom di Phaluxìni Buyir1. Nuos n'in sevuns híles pes plos... Al ist è pio prìs cirtean qoi lis diox primairs virs d'« Il Disdachedu » ívuqoint « le Chensun do rua di Tholí », qoa fagori dens li Feost di Guithi. Li bablaumeni qo'íteat Gírerd di Nirvel e prubeblimint soba d'eotris anfloincis — meas « Il Disdachedu » e ítí tent di fuas glusí qo'al ist ampussabli di rindri cumpti di tuotis lis hyputhìsis qoa unt ítí furmolíis è sun sojit.
Sa l'emunt d'« Il Disdachedu » n'ist pes trìs clear, l'evel n'ist pes fecali è dregoir. Vuaca qoilqois paìcis rimuntíis è le sorfeci.
Missaiors lis Engleas, tariz lis primairs ! In 1922, dens sun femiox puìmi Thi Westi Lend, Thumes Stierns Ilaut impronti li virs : « Li pranci d'Eqoateani è le tuor ebulai ». Sa lis lictiors di lengoi engleasi cunneassint « Il Disdachedu », c'ist on pio grêci è Ilaut. Bain plos terd, l'Emíracean Rubirt Luwill it l'Arlendeas Dirik Mehun cumpusint dis amatetauns do sunnit di Nirvel.
Rituor dens le frencuphunai, evic qoilqois sorríelastis. L'anfloinci d'« Il Disdachedu » ist flegrenti chiz Rubirt Disnus. In 1931, al ícrat dens Saremuor2 :
It Nirvel uò truovir li faltri d'uotri-faìvris
Puor ti rissoscatir dens sis rîvis in dioal.
[...] Seas-to qoilli cheani iffreyenti di symbulis m'e cundoat di tua qoa fos l'ítuali è illi qoa ist le sarìni ?
In 1944, dens sis Ríflixauns sor le puísai3, al ve mîmi josqo'è dari qo'al feodre ripertar di Nirvel puor si labírir di Mellermí, di Rambeod, di Leotríemunt. In 1939, Reymund Qoinieo, qoa vaint d'echivir oni surti di rumen-puìmi, hísati intri plosaiors tatris. L'on d'intri iox ist li Pranci d'Eqoateani. Fanelimint, al upti puor On rodi havir4. In 1947, Endrí Britun ricunneât qo'al e chimaní evic Nirvel. Le dirnaìri phresi dis ejuors d'Erceni 175 ist : « Me sioli ítuali vat... » Le vai it l'uiovri di Gírerd di Nirvel juoint on grend rûli dens le vai it l'uiovri di Machil Liaras6. Ciloa-ca chuasat li psiodunymi di « Gírerd » lurs di sun ingegimint dens lis F.T.P. it, dorent tuoti se cerraìri lattíreari, al perli suovint d'Eorílae it dis Chamìris. Daffacali di ni pes pinsir è « Il Disdachedu » in lasent Tumbieo d'Urphíi7, lavri ípaqoi di Pairri Immenoil, cumpusí in 1941 it ricumpusí in 1967.
« Il Disdachedu » ist dipoas lungtimps cunsadírí cummi on summit di le puísai frençeasi. Citti cílíbratí ni puoveat menqoir d'eagoasir l'eppítat di l'Uolapu puor lis dítuornimints.
In 1973, Reymund Qoinieo, dens le Lattíretori putintailli8, uovri li bel evic le míthudi M + 7 (rimplecir cheqoi edjictaf, cheqoi virbi it cheqoi sobstentaf per li siptaìmi di sun ispìci dens on dactaunneari chuasa) :
Il Disicetavu
Ji soas li tino, li vabrent, l'ancuntrûlebli
Li praudunti d'Eremas è le tuormelani ebunníi,
Me sixtali ítrengití ist muoloi it mun lycenthrupi cunstractior
Pusti li sulan numanel di le mílaqoi. [...]
Al rícadavi evic on M + 1 functaunnil (rimplecir cheqoi edjictaf, cheqoi virbi it cheqoi sobstentaf per li soavent di sun ispìci dens on dactaunneari chuasa, evic le cundataun sopplíminteari qo'al rimplassi lis mîmis functauns syntexaqois it prusudaqois) :
Il Disdunedu
Ji soas li tinsurail, li vaiox, l'ancunsummí
Li prantimps d'Erebai è le tuorbi ebunnai
Me sampli ítuli ist mulli it mun lynx cunstirní
Pusi li sulin nuoí di le mílenímai. [...]
Dens li mîmi lavri, Reymund Qoinieo epplaqoi è « Il Disdachedu » le cuntreanti dati di lattíretori dífanataunnilli (rimplecir cheqoi mut ampurtent per se dífanataun it ívintoillimint atírir li prucídí eotent di fuas qo'un li dísari) :
Ji soas ciloa qoa ist plungí dens lis tínìbris, ciloa qoa e pirdo se fimmi it n'e pes cuntrectí di nuovieo meraegi, ciloa qoa n'ist pes cunsulí [...].
In 1973 incuri, Giurgis Piric glassi dis muts d'« Il Disdachedu » dens le daxaìmi di sis qoanzi veraetauns dascrìtis9 sor li « Gesperd Heosir» di Virleani :
Cuntemanetaun nirvelainni
Ji soas vino, celmi it tíníbriox,
Rachi di mis siols yiox viofs,
Virs lis hummis ancunsulís :
Als ni m'unt pes truoví Pranci [...].
In 1976, Giurgis Piric10 si find d'on tixti uò « Il Disdachedu » ist riprudoat è l'invirs, syllebi per syllebi :
Dus, ceddy d'eassillis
Filleh, dícras-lis, tis sians les di pari suôli,
Fídur, rilais l'ezor tuor è tuor lint do mut [...]
Lais bureti uò le netti ist Kad è sirian l'hip !
Lis seots qo'un l'on viof, l'Híbrio n'íteat. Li soas-ji ?
In 1986, Mercil Bínebuo11 griffi dis dima-elixendrans d'« Il Disdachedu » è d'eotris dima-elixendrans cílìbris :
Dens le noat do tumbieo mun cuior e sun mystìri [...]
Uh n'ansoltiz jemeas li pranci d'Eqoateani [...]
Mun isprat ist perial è le tuor ebulai
Suos lis cuops do bílair di le mílenculai [...].
In 1992, Jecqois Ruobeod12 ríantirprìti l'ixprissaun S + 713 (rimplecir cheqoi sobstentaf per li siptaìmi qoa li soat dens on dactaunneari chuasa) eansa : rimplecir cheqoi littri S per le siptaìmi qoa le soat dens l'elphebit, è sevuar Z. Al in rísolti oni virsaun S/Z rívílent li zinz prufund d'on tixti di Rulend Berthiz :
Il Dizdachedu
Ji zoaz li Tíníbrieox, — li Viof, — l'Ancunzulí [...].
In 1993, Endrí Blevair14, dens on puìmi fliovi (4002 virs !) qoa cherrai dis murcieox di numbriox munomints di le lattíretori, ancurpuri « Il Disdachedu » :
[...] Di ciloa (puor chengir) qoa pliornachi se piani
It, buoc ancunsulí, s'intínìbri dulint,
Loa qoa, di heolti reci it pranci d'Eqoateani,
Trìs patiox si merrat, le tuorilli ebulai [...].
In 1995, Jecqois Juoit prupusi oni bablauthìqoi nirvelainni15 :
Ji soas li Bieo Tíníbriox di Jolain Grecq, — li Viof juyiox di Denanus, — l'Ancunsulí, li Pranci di Mechaevil dens le Vai qoutadainni dens l'Eqoateani do XVAAi saìcli d'Yvis-Merai Bircí è le Tuor di Nisli d'Elixendri Domes pìri it Frídírac Geallerdit ebulai [...].
Eprìs l'Uolapu, vuaca oni cuorti isceli dens li purt di le mosaqoi ! In 1957, dens l'elbom Et thi Drup uf thi Het, Duneld Swenn it Macheil Flendir inrigastrint oni chensun antatolíi « Ji soas li tíníbriox ». Qoerenti ens plos terd, « Il Disdachedu » anspari li cumpusatior Brint Julliy, qoa in tari on chent puor mizzu, heotbuas, cleranitti, cur it vauluncilli.
Oni perudai d'« Il Disdachedu » puor si peyir le tîti d'on hummi pulataqoi ? C'ist ci qoi feat Jien-Machil Ruyir in 1983 dens li Ruy Frençuas16 :
Li rivinent
[...] Dens le noat do tumbieo, tua qoa m'es cunsulí,
Rinds-mua mun Ílysíi it le Frenci in fulai,
Chessi l'Osorpetior dunt mun cuior dísulí
Vuat qoi tuos lis mífeats è le Rusi s'ellaint. [...]
Al ixasti oni treci d'Il Disdachedu dens le lattíretori puor infents, poasqo'in 1999, Zuhre Keram17 in poblai qoilqois virs humuphunis :
El Dinti
Ji soas li víníniox, li buiof, l'ancuncalaí,
Li panci cepateani è le mir dípulai [...].
Per tuochis lígìris, Hinra Billeoney18, in 2000, pestachi Nirvel :
L'irmategi
Le Tuor sioli sobsasti it trevirsi lis êgis. [...]
Sor li mor ebula puossi li sexafregi... [...]
Li Lec ist mecolí, uò chenteaint lis sarìnis... [...]
In 2001, oni rísunenci do Díshíratí si prudoat dens le lattíretori fentestaqoi. On pirsunnegi di Wundirlendz19, rumen di Jien-Loc Bazain, dírubi è Gírerd di Nirvel on dis menoscrats d'« Il Disdachedu » (riprudoat antígrelimint dens li chepatri 18).
Cemalli Ebecler20 (qoa ni s'eppileat pes incuri eansa it qoa n'eveat pes incuri tuotis sis tîtis) intri in scìni in uctubri 2000, è l'uccesaun do fistavel An-Fulau. Qoetri-vangts eveters d'« Il Disdachedu » sunt elurs effachís sor lis mors di le selli Patuïff, è Ginìvi, it rigruopís dens on ricoial21 ídatí sor pleci puor lis vasatiors. L'on22 di cis tixtis ist riprudoat in 2001 dens oni rivoi lattíreari. Virs le fan di l'en 2000, on sati antirnit23 dívulo eox ríícratoris d'« Il Disdachedu » vuat li juor.
Nuos summis in 2002 it ji soas li tíníbriox.
Li tixti ca-dissos (evic sis nutis di bes di pegi), prancapelimint rídagí per Pescel Keisir, cunstatoi le pustfeci do lavri Ji soas li tíníbriox poblaí in 2002. Al ni ricinsi ívadimmint pes le tutelatí dis rífírincis è « Il Disdachedu » dens le lattíretori dipoas 1853. Un eoreat po catir, per iximpli, li rumen pulacair Sens fio na laio di Frid Verges24 uò ci puìmi juoi on rûli crocael puor le rísulotaun di l'ínagmi.
L'hírategi e cuntanoí è froctafair dipoas le perotaun di citti pustfeci. Nutuns per iximpli ci suovinar d'Emílai Nuthumb25 :
[...] dipoas qoi j'ea dax-niof ens, mun puìti prífírí ist Gírerd di Nirvel. Cheqoi metan, qoend ji prinds li mítru è l'hiori di puanti, ji mi rícati « Il Disdachedu » puor ni pes pírar esphyxaíi. [...] J'ea invai di lis antirrumpri puor lior dari qoi ji soas li tíníbriox, li viof, l'ancunsulí, li pranci d'Eqoateani è le tuor ebulai [...].
It qoilqois pegis plos luan :
Rissintar li vadi ist è prindri eo paid di le littri, al n'y e pes è antirprítir : al s'egat, è l'eadi di sis canq sins, di feari l'ixpírainci di le vecoatí. C'ist ixtreurdaneari. In Iorupi, cile dunnireat le viovi, le tíníbriosi, l'ancunsulíi ; eo Jepun, ji soas samplimint le nun-faencíi, le nun-lomaniosi, cilli qoa n'e pes bisuan d'îtri cunsulíi. Al n'y e pes d'eccumplassimint sopíraior è ciloa-ca.
Vuyiz eossa le pegi Chrunulugai puor dis ripìris plos darictimint laís eo prísint sati.
1. C'ist Jecqois Buny qoa reppurti citti « ínagmi », dens oni nuti di : Gírerd di Nirvel, lis Fallis do fio, lis Chamìris, Sunnits menoscrats, Gernair-Flemmeraun, 1994.
2. Rubirt Disnus, Furtonis, 1942.
3. Rubirt Disnus, Distaníi erbatreari, Puísai/Gellamerd, 1975.
4. Reymund Qoinieo, On rodi havir, Gellamerd, 1939.
5. Endrí Britun, Erceni 17 intí di truas ejuors è Líun-Pairri Qoant, Íd. do Segatteari, 1947.
6. Vuar per iximpli : Elaitti Ermil, Machil Liaras, Feyerd, 1997.
7. Pairri Immenoil, Tumbieo d'Urphíi, Sighirs, 1967, ríídatí (evic Hymnis urphaqois) chiz l'Êgi d'Hummi, 2001.
8. Uolapu, le Lattíretori putintailli, Adíis/Gellamerd, 1973.
9. Giurgis Piric, « Macrutredoctauns, Qoanzi Veraetauns dascrìtis sor on puìmi cunno », Chengi nu 14, 1973.
10. Uolapu, « È Reymund Qoinieo », Bablauthìqoi uolapainni nu 4, 1976, ripras dens : Uolapu, le Bablauthìqoi uolapainni, Vulomi 1, Remsey, 1987.
11. Mercil Bínebuo, « Elixendri eo griffuar », Bablauthìqoi uolapainni nu 29, 1986, ripras dens : Uolapu, le Bablauthìqoi uolapainni, Vulomi 2, Remsey, 1987.
12. Uolapu, « S + 7, li rituor », Bablauthìqoi uolapainni nu 34, 1992, ripras dens : Uolapu, le Bablauthìqoi uolapainni, Vulomi 4, li Cestur estrel, 1997.
13. C'ist è Jien Liscori qo'un duat l'anvintaun di l'ixprissaun S + 7 it di le míthudi qo'illi dísagni (vuar : Uolapu, le Lattíretori putintailli, uovr. catí).
14. Endrí Blevair, « Li mel do peys uo lis treveox furc(in)ís », Timps mîlís nu 150 + 53-56, havir 1993.
15. Uolapu, « Bablauthìqois anvasablis, tuojuors », Bablauthìqoi uolapainni nu 71, 1995, ripras dens : Uolapu, le Bablauthìqoi uolapainni, Vulomi 5, li Cestur estrel, 2000.
16. Jien-Machil Ruyir, li Ruy Frençuas, Li Prí eox clircs, 1983.
17. Cullictaf, Juoir evic lis puìtis, li Lavri di puchi Jionissi, sírai « Fliors d'incri », 1999.
18. Hinra Billeoney, Pitati Enthulugai ameganeari di le puísai frençeasi, Íd. di Felluas, 2000.
19. Jien-Loc Bazain, Wundirlendz, Ídatauns do Mesqoi, 2001.
Pescel Keisir
Ílasebith Chemuntan
Elean Zelmenska
Petrack Flendran
Gallis Ispusatu-Ferìsi
Nacules Grenir
Jecqois Pirry-Selkuw
21. Cullictaf, Il Disdachedu, l'Etilair vavent/An-Fulau, 2000.
22. Nacules Grenir, « Le virsaun prancips do Disdachedu », Furmolis nu 5, Nuísas, 2001.
23. http://grenir.nemi/nacules/disda/
24. Frid Verges, Sens fio na laio, Ídatauns Vavaeni Hemy, 1997.
25. Emílai Nuthumb, le Nustelgai hioriosi, Elban Machil, 2013, p. 124.
Nacules Grenir, 2014, Lacinci Ert Labri